In 2015 herdenken vele Europese steden kunstenaar Vincent Willem van Gogh. Het is dan 125 geleden dat Van Gogh op 29 juli 1890 in het Noord-Franse Auvers-sur-Oise overleed. In Nederland, België, Frankrijk en Engeland hebben ruim 30 instellingen de handen ineengeslagen om Van Gogh massaal te eren. Bij onze zuiderburen is de stad Bergen (Mons) het episch centrum rondom de feestelijke Van Gogh viering. Bergen is in 2015 Culturele Hoofdstad van Europa (Mons2015) en trakteert haar bezoekers een jaar lang op een gevarieerd cultureel en culinair programma. Vóór de kurken van de fles gaan, nemen we eerst een kijkje in het leven dat Vincent in de mijnstreek rondom Bergen (de Borinage) heeft geleefd. Na vijf mislukkingen in zijn werkzame leven, werd Van Gogh in dit zwarte land als kunstenaar geboren. Om deze geboorte te ervaren, dalen we figuurlijk af in de nauwe mijnschacht, net als Vincent in het voorjaar van 1879.
Vincent Willem van Gogh in België
Er is veel over Van Gogh geschreven en gepubliceerd. Om een beter beeld te krijgen van zijn leven in de Belgische Borinage, heb ik de biografische roman van Irving Stone ‘Het leven van Vincent van Gogh’ (Bruna) uit de kast gepakt. Stone baseert zijn beschrijving van Vincents leven op de brieven die Van Gogh zelf heeft geschreven.
Vincent schreef honderden brieven aan zijn vier jaar jongere broer Theo. Soms ging er ook een naar het thuisfront in Nederland. Van december 1878 tot oktober 1880 woonde en werkte Vincent in de mijnstreek in België. Hij was hierna toe vertrokken nadat zijn werk als kunstverkoper in Londen en de voorbereiding voor zijn academische studie voor predikant in Amsterdam waren mislukt. Tijdens zijn verblijf in de hoofdstad voelde hij zich erg aangetrokken tot het leven van de arme arbeiders
In Brussel loopt Vincent stage op de zendelingenschool bij ds. Bokma. Hij volgt hier een korte opleiding om predikant van het volk te worden. Hij zakt voor zijn presentatie ‘preken’ en krijgt om die reden geen aanstelling. Vincent vraag predikant Pietersen om hulp. Zij hebben een speciale band omdat Pietersen schildert. Hij laat Vincent zijn werk zien en praten er over. Pietersen vertelt hem over de arme mijnwerkers in de Borinage. Er is nagenoeg geen predikant die hier wil werken. Vincent pakt zijn kans en reist per trein af naar Wasmes.
Zwart Egypte
Vanuit de trein ziet Vincent opeens zwarte bergen. Zijn eerste reactie is ‘zwart Egypte’. Het beeld van de zwarte piramides komt tijdens zijn verblijf in de mijnstreek terug. Wasmes is het eindpunt van de trein, het dorp ligt er verlaten bij, net als Petit-Wasmes, zijn bestemmingsoord. Hij neemt zijn intrek bij bakkerij Denis en gaat op verkenning uit. Rond vier uur ’s middags geeft de vallei haar geheimen prijs. Tientallen mensen strompelen de mijnschat uit en zoeken verblind door het daglicht de weg naar huis: een houten hut met een lemen vloer, waar de familie in een vertrek woont en slaapt met enkele huisdieren. Vincent zoekt zijn weg in deze nieuwe omgeving en hij wil een eigen plek waar hij zijn diensten kan houden. In het laagste punt van de mijnvallei vindt hij uiteindelijk een ruimte om te preken en om de kinderen te leren lezen.
Kerstmis 1878
De eerste preek die Vincent in zijn mijnstal houdt is de kerstpreek waarin hij vertelt over de geboorte in een andere stal. Van Gogh beweegt zich gemakkelijk onder de arme bevolking. Uiteindelijk krijgt hij een vaste aanstelling per 1 januari 1879. Hij verdient nu eindelijk geld om financieel onafhankelijk te worden van zijn ouders en broer Theo. Hij voelt zich eindelijk geslaagd, en hij heeft zijn levensbestemming gevonden.
Gekooid de mijn in
In het voorjaar van 1879 gaat Vincent mee de mijn in. Hij stapt in het nauwe liftkooi. Plotseling schiet de kooi omlaag in een gapend gat naar een onbekende bestemming. Vincent ervaart een angst die hij nog nooit eerder had gevoeld. Hij hoort later dat iedere mijnwerker iedere dag opnieuw deze angst voelt. De angst voor de kooi is een constante in het leven van de mijnwerkers. De Belgische kolenmijnen behoren tot de armste mijnen ter wereld. De werk- en leefomstandigheden in de mijnen en de houtenhutten zijn extreem zwaar voor de mijnwerkers en hun gezinnen.
Kinderarbeid in de mijnen
Kinderen moeten vanaf hun achtste mee de schat in om de zware kolenkarren door de nauwe gangen te duwen. Van Gogh trekt zich het leed erg aan en zoekt een gelijkwaardige hut voor zichzelf. Hij verzwakt met de maanden en dan is er de ramp met het mijngas. 57 mensen sterven en de dorpsbewoners vragen aan Vincent om een uitvaartdienst te houden. Stone beschrijft een situatie waarin Vincent totaal verzwakt en ziek op zijn bed de bijeenkomst voorgaat. Tijdens deze dienst komen de heren uit Brussel op bezoek om Van Gogh’s werk te beoordelen. Hij wordt uit zijn aanstelling gezet en blijft verslagen achter. Zijn zesde mislukking. Hij verlaat zijn hut en trekt weer bij de bakkersfamilie in.
De geboorte van een kunstenaar
De zomer van 1879 gaat over in de herfst. Na maanden van rust en apathie, loopt Vincent op een novemberdag naar de Marcasse-mijn. Als hij de gebogen mijnwerkers uit de grond ziet komen, pakt hij een stompje potlood uit zijn zak en begint op een enveloppe wat te schetsen. Deze lijnen vormen het begin van een nieuw leven voor Vincent. Je kunt ze zien als het geboortebewijs van de geboorte van een kunstenaar. Hij pakt zijn prentenserie erbij en begint het lijnenspel en de schetsen te bestuderen. De leden van zijn oude gemeente, de vrouwen en de kinderen van de mijnwerkers worden zijn modellen. Hij vraagt zijn broer Theo in een brief om hem het werk ‘Les Travaux des Champs’ van Millet te sturen.
Heel veel oefenen
Zo maakt Vincent zich de beweging van de werkende mens eigen. Hij vult zijn oefeningen later aan met de boeken ‘Excercises au Fusain’ van Bargue ( de anatomie van de mens) en ‘Cours de Dessin’ van dezelfde auteur. Vincent oefent bijna dag en nacht aan zijn schetsen en hij krijgt de behoefte om zijn vorderingen met een echte kunstenaar te bespreken. De gedachte aan het atelier van eerwaarde Pietersen in Brussel komt in hem op. Omdat Van Gogh geen geld meer heeft, loopt hij naar Brussel (80 km). Als een landloper staat hij bij Pietersen op de stoep. Hij wordt hartelijk ontvangen, voorzien van eten, kan zich wassen, krijgt vervangende kleren en een paar schoenen. Wat Vincent het meest treft, is het gesprek met Pietersen waarin hij voor het eerst ervaart dat hij als collega kunstschilder wordt gezien.
Vincent heft een burn out
Terug in Wasmes zoekt hij een passende hut die als atelier kan dienen. Op de vrije zondag komen de mijnwerkersgezinnen naar hem toe. Terwijl Vincent schets, vermaken zij zich met elkaar. Vincent kent geen maat, hij werkt als een bezetene en dat put hem uit. Hij gaat andermaal op voetreis, dit maal om de schilder Jules Breton in Courrières op te zoeken. Hij moet 170 kilometer te voet afleggen. Als hij uiteindelijk op zijn bestemming aankomt, wordt hij overdonderd door het nieuwe atelier van Breton. Van Gogh twijfelt twee dagen en besluit dan om terug te lopen naar Wasmes.
Vincent van Gogh twijfelt over zijn toekomst
Totaal uitgeput komt hij daar aan. Ondanks zijn vermoeide lichaam is zijn geest nog helder en Vincent weet dat hij op het punt is gekomen waarop hij een beslissing voor de toekomst moet nemen. Zijn oude betrekkingen van onderwijzer, boekverkoper, kunsthandelaar, handelsbediende en predikant flitsen aan hem voorbij. De andere vraag die hij zich stelt is ‘waar moet ik dan gaan wonen?” In Amsterdam, bij zijn ouders in Etten of bij zijn broer Theo in Parijs.
Theo staat voor de deur
En dan staat Theo voor de deur. Rechtstreeks vanuit Parijs, vanuit zijn comfortabele woning staat hij oog in oog met zijn oververmoeide broer. Theo neemt het heft in handen, koopt gezond voedsel en verzorgt Vincent. Vincent pakt het tekenpotlood weer op en kopieert ‘Le Four des Landes’ van Rousseau. Mede door de goede zorg van Theo herstelt Vincent beetje bij beetje. Uitgebreide gesprekken volgen en Vincent begint langzaam te zien wat Theo al jaren zag. In de brieven die Vincent aan zijn broer schreef, maakte hij regelmatig tekeningen. Op zijn zevenentwintigste breken dit talent en inzicht door en maakt Vincent wederom een nieuwe start.
Financiële steun van Theo
Theo belooft hem financieel te helpen en zegt hem toe dat hij de hoop nooit op zal geven, als Vincent dat ook niet doet. Vincent ervaart dan dat hij na al die verloren jaren zichzelf heeft gevonden. Hij vindt dat hij als kunstenaar God ook kan dienen: een schilder is geboren. Nog dezelfde dag vertrekken Theo en Vincent uit de Borinage naar Brussel. We schrijven dan najaar 1880. Vincent werkt in Brussel hard aan zijn tekentechniek en hij legt contact met andere kunstenaars.
Van de schetsen die Vincent in de Borinage en later in Brussel heeft gemaakt zijn bijna geen exemplaren overgebleven. Van Gogh zag dit als studiemateriaal een verscheurde de meeste tekeningen.
Ik ben reuze benieuwd wat de musea in Mons2015 het publiek laten zien. 25 januari 2015 is het zo ver dan gaat de tentoonstelling ‘Van Gogh in de Borinage’ van start in het Museum van Schone Kunsten (Beaux-Arts) in Mons. Kaarten kun je online bestellen. Hele programma aanbod Mons 2015 staat hier.
Mons 2015 op de Vakantiebeurs
Van woensdag 14 t/m zondag 18 januari 2015 kun je alvast een voorproefje nemen op ‘Mons 2015, Culturele Hoofdstad van Europa’ in stand 11D0.10 van het Belgische Verkeersbureau Wallonië & Brussel’ op de Vakantiebeurs.
Videolink Mons – Bergen
2015 Van Gogh jaar
Het is dit jaar 125 jaar geleden dat Van Gogh in 1890 het tijdelijke voor het eeuwige verwisselde. Verschillende musea, steden en organisaties hebben dit gegeven aangepakt om er een uitgebreid herdenkingsjaar van te maken. Er zijn fietsroutes ontwikkeld en er volgen op allerlei locaties tentoonstellingen die verschillende aspecten van het leven en werk van Vincent van Gogh belichten. Er is een verzamelsite waarop alle activiteiten in ons land worden vermeld en op de site van Mons 2015 staan verschillende internationale acties en evenementen. Op dit blog zal ik regelmatig een post plaatsen van exposities die ik in het spoor van Vincent van Gogh heb bezocht.Tips zijn ook van harte welkom. Inspireer me.
Tip voor boek & film
Van de vele boeken over het leven en werk van Vincent van Gogh is het werk van Irving Stone, een compact en goed leesbaar werk. Irving Stone is gebaseerd op brieven die Vincent aan zijn familie en broer Theo schreef. Samen met zijn vrouw heeft Stone in 1930 in Parijs zes maanden intensief onderzoek gedaan naar het leven van Van Gogh. Na terugkomst in New York schrijft hij in hun appartement in Greenwich Village de roman ‘Lust for life’. Het verhaal gaat dat dit script door meer dan 15 uitgevers is geweigerd. Na drie jaar lukt het Stone eindelijk om een uitgever te vinden. De Nederlandstalige versie is te bestellen bij Bruna. Deze biografische roman vormt later ook de basis voor de film met de gelijknamige titel ‘Lust for Life’ (1956) waarin Kirk Douglas, de rol van Vincent van Gogh speelt. Om de cirkel rond te maken, speelt deze film weer een speciale rol in het Van Gogh jaar in Mons 2015. Laat je verrassen.
@tekst Wilma Lankhorst @ foto’s gebruik met dank aan de rechthebbenden MONS 2015, Van Gogh Museum in Amsterdam en Kröller Müller Museum in Otterlo.
Ligging Mons – Bergen in België – met dank aan Mons 2015