Kunstenaar van de maand
Shirin Neshat, artiest in ballingschap

We staan aan het begin van een nieuw jaar. Twaalf maanden voor net zoveel portretten van vrouwelijke kunstenaars. Ik heb gekozen voor een gedeeltelijk nieuwe aanpak. Naast portretten van vrouwelijke kunstenaars uit ons eigen land, stel ik je graag voor aan nieuwe, vaak meer onbekende vrouwen. Het spits wordt afgebeten door Shirin Neshat. In Venetië zag ik haar werk voor het eerst. De foto’s met prachtig handgeschreven teksten op de gezichten bleven in mijn gedachten. En nu is er een expositie van haar hand in het GEM, onderdeel van het Gemeentemuseum in Den Haag. Ik wens je een mooie kennismaking.

‘De kunstwerken zijn een spiegel van de
persoonlijkheid van de kunstenaar’

uitspraak Shirin Neshat tijdens haar lezing als Humanitas professor in Oxford.

Dit portret bestaat uit drie delen: Het basis interview met de 7 vragen, een toegift met uitleg over de 4P’s van Shirin Neshat en achtergrondinformatie over wat je op de tentoonstelling in Den haag mag verwachten. Ik wens je een mooie ontdekkingsreis.

Waar liggen de wortels van Shirin Neshat?

Shirin Neshat is op 26 maart 1957 in de Iraanse stad Oazvin geboren. Er is relatief weinig bekend over haar jeugdjaren in Iran en over haar privé leven. Shirin is het vierde kind van het gezin van vijf. Haar vader is arts en haar moeder is huisvrouw. Van haar grootouders leert ze alles over de traditionele waarden van de Islam. Vooral haar vader idealiseert en romantiseert het gedachtegoed van de Westerse wereld.

Perzië

Als Shirin wordt geboren heet Iran nog Perzië en heeft het land een democratisch wereldbeeld. Een deel van haar basisopleiding krijgt Shirin aan een katholieke school in Teheran. Vader Neshat is bekend met het idee van de vrije vrouw in het westen en stimuleert al zijn dochters om zich te ontwikkelen als een individu. Hij daagt ze uit om risico’s te namen, te leren en de wereld te ontdekken. Al zijn kinderen stuurt hij naar de middelbare school om een goede basis opleiding te krijgen. Op aandringen van haar vader gaat ook Shirin in 1974 naar Amerika om haar opleidingstraject af te ronden. Ze meldt ze zich aan op de Universiteit Berkeley (Californië).

Naar New York

Shirin Neshat omschrijft zichzelf als een kunstenaar in ballingschap. Na haar studie in Californië verhuist ze in 1983 naar New York. Ze is zoekende, zowel als persoon en als kunstenaar. In New York vindt ze aansluiting en kracht bij het alternatieve kunstenaarscollectief Storefront for Art & Architecture in SoHo. Via dit samenwerkingsverband ontmoet daar haar partner. Met Shoja Azari deelt ze haar leven én werk in de kunst. Samen hebben ze een zoon. Hun meest recente woon- en werkplek in New York is de wijk Bushwick.

Iraanse Revolutie

In 1979 breekt in haar geboorteland de Iraanse revolutie uit. Chaos overheerst en Ayatollah Khomeini grijpt de macht. De democratie en het westerse denken verdwijnt uit Iran. De ongeregeldheden van de binnenlandse strijd worden opgevolgd door de oorlog tussen Iran en Irak. Deze begint op 22 september 1980 en duurt ruim acht jaar. Al die tijd kunnen Shirin en haar broers en zussen niet terug naar hun geboorteland. In 1990 bezoekt Shirin voor het eerst haar familie. Ze ervaart tijdens dit bezoek alsof ze in een ander, onbekend, land is aangekomen. Haar ouders adviseren haar om terug te gaan naar Amerika.

Terug naar Iran

Na haar eerste bezoek aan Iran (1990) onderzoekt Shirin de rol van de vrouwen in de Iraanse Revolutie en de Islam. Van schilderen stapt ze over op zwart-wit fotografie. Ze maakt een serie grote portretten met als titel ‘Women of Allah’ (de vrouwen van Allah). Het idee van het martelaarschap fascineert haar. Hierin ziet ze tegenstellingen als liefde voor God, devotie en hoop enerzijds en wreedheid, geweld en uiteindelijk de dood anderzijds.

Wat is er bekend over een eventuele kunstopleiding en/of artistieke vorming van Neshat?

Op de Berkeley Universiteit (Californië) schrijft Shirin zich in voor de opleiding tot kunstschilder. Ze rond de studie in 1983 af en verhuist daarna naar New York. Ondanks dat ze goed Engels spreekt en al jaren in Amerika woont en studeert voelt Neshat zich nog steeds een emigrant.

Ze zegt hier zelf over:

’Ik ben een nomade, een emigrant, ik bind me niet, niet aan een cultuur en niet aan gewoontes. Bind me niet aan eten en drinken en ook niet aan muziek. Ik blijf altijd bewegen’.

In New York ‘groeit’ mede door haar betrokkenheid bij Storefront een vorm van ‘nieuwe familie’, een nieuwe leef- en werkgemeenschap. Alle leden zijn kunstenaars in ballingschap. De eerste tien jaar in New York werkt Shirin bij Storefront zij aan zij met haar partner, filmmaker Shoja Azari. Deze jaren beschrijft ze als dé jaren van haar uiteindelijke opleiding.

De rebel en de nomade

Neshat ziet zichzelf als een rebel en als een nomade. Ze blijft nooit lang op een plek en heeft steeds weer de behoefte aan een nieuw begin. Ze rebelleert zelfs tegen haar eigen iconische werken. Na portretserie ‘Women of Allah’ gaat ze wederom op zoek maar een medium waarmee ze haar portretten een stem kon geven. Het antwoord is: video. Zo ontstaan Turbulent en later Rapture.

“Ik ben een Iraanse kunstenaar, een vrouwelijke
Iraanse kunstenaar, een vrouwelijke Iraanse kunstenaar in ballingschap”.

uitspraak Shirin Neshat tijdens TED december 2010.

Wat inspireert Shirin Neshat het meest in haar artistieke werk en waarom?

Ik kan niet om politiek heen

‘Als Iraans kunstenaar kan ik niet om de politiek heen. Ik denk dat iedere Iraanse artiest een vorm van verbinding heeft met politiek. Kunst is het wapen van artiesten in ballingschap, onze kunstwerken zijn daden van verzet’, aldus Neshat.

Eén van de hoofdonderwerpen die Neshat steeds weer onderzoekt is de sociale positie van de vrouw in de samenleving die wordt geregeerd door de strikte waarden en normen van de Islam. De positie van de vrouw bekijkt Neshat vanuit meerdere oogpunten: sociaal, psychologisch en politiek.

Ondanks haar sterk politiek en maatschappelijk geladen werk wil Neshat
geen politiek kunstenaar zijn. Ze vecht tegen het beeld van haarzelf  als ambassadeur van de moslimwereld. Haar werk is persoonlijk, emotioneel en intuïtief en Neshat hoopt juist op dit niveau een snaar te raken bij een internationaal publiek.

De 4P’s van Neshat

Het eindresultaat van het werk van Neshat bevat altijd vier P’s: Poëzie, Politiek, het Paradoxale en haar Persoonlijke ervaringen. Als toegift op dit artikel beschrijf ik deze 4P’s aan het einde.

Ze rebelleert tegen haar eigen iconische werken

Neshat zoekt steeds naar nieuwe media om haar boodschap mee naar buiten te brengen. Ze rebelleert zelfs tegen haar eigen iconische werken. Na portretserie Women of Allah, (zwart-wit-fotografie) gaat ze op zoek naar een medium waarmee ze haar portretten een stem kan geven. Ze vindt de uitdaging in videoproducties. Fotografie wordt gevolgd door video, daarna komen film, ballet en opera om na jaren weer terug te komen bij fotografie.

Ballet & Opera

In 2012 vraagt de vaste choreograaf van ons Nationaal Ballet, Krzysztof Pastor, haar voor de productie van filmbeelden voor bij het stuk ‘De Storm’ van Shakespeare. Samen met haar partner Shoja Azari en de choreograaf ontwikkelt ze unieke beelden voor de balletvoorstelling. Tijdens het Holland Festival (2014) gaat deze voorstelling wereldwijd in première. In 2017 wordt ze door Ricardo Muti (artistiek directeur van de Salzburger Festspiele) uitgedaagd om Aida, de bekendste opera van Verdi, te regisseren.

Heeft Shirin Neshat een eigen studio en zo ja hoe ziet haar werkdag er uit?

Neshat is naar eigen zeggen een nomade die steeds van de ene plek naar de andere trekt. Ze is rusteloos en altijd zoekend. Als kunstenaar heeft ze steeds de behoefte aan een nieuw begin. Het gevoel van constant zoeken en de altijd durende strijd, geeft Shirin het gevoel dat ze als kunstenaar leeft. Geen strijd betekent voor haar stilstaan. En dat is voor haar geen optie.

Bushwick New York

In de eerste tien jaar na haar universitaire opleiding, werkte ze vanuit het atelier van Storefront in New York. Na haar bezoek aan Iran heeft ze al haar producties steeds op andere locaties gemaakt. De basis van haar productieve leven ligt sinds kort in de wijk Bushwick in New York.

Dagelijkse rituelen

In een interview op Kinfolk met Charles Shafaieh vertelt Shirin dat ze een heel strak dagprogramma heeft. Dagelijks om half zeven staat ze op, maakt ontbijt en verwerkt ze haar e-mails. Dit dagdeel ervaart Shirin als met meest heldere deel van het etmaal. Dit ritueel sluit ze om 9 uur af met het dagelijkse telefoongesprek met haar moeder in Teheran. Daarna richt ze zich op de voorbereidingen voor haar werk. Om half elf heeft ze haar eerste afspraken met haar team.

Rust in de vroege uren

Tijdens de eerste vier uren van de nieuwe dag geeft Shirin de voorkeur aan rust. Als haar team komt is het met deze rust gedaan. Samen werken ze de hele dag door. De avond reserveert ze voor danslessen. Shirin typeert haar passie voor studio dansen zelf als obsessief. Dansen wisselt ze af met het bezoeken van vrienden en/of een filmavond. ‘Ik zie me zelf als een workaholic, maart ik werk nooit ’s avonds’ besluit Neshat.

Heeft Shirin Neshat ooit een expositie gehad in Nederland?

Een eerste selectie van foto’s van Shirin Neshat wordt in 1993 getoond onder de titel ‘Unveiled’ (ongesluierd). Twee jaar later in 1995 heeft de dan nog onbekende kunstenaar Shirin Neshat haar eerste solo-expositie in de Annina Nosei Gallery in New York. Hier toont ze enkele werken uit de serie Women of Allah (1993-1997). Van deze expositie wordt verteld dat de Amerikaanse fotografe Cindy Sherman de eerste persoon is die een werk van Neshat heeft gekocht in de Annina Nosei Gallery.

Hierna volgen vele exposities zowel in Amerika als in Europa. Voor haar film Turbulent krijgt Neshat in 1999 de Gouden Leeuw uitgereikt tijdens de Biënnale van Venetië. Dit is haar internationale doorbraak in Europa. In 1997, 2003 en 2006 toont Lumen Travo Gallery in Amsterdam, werk van Neshat. Het eerste museum in ons land waar Neshat een expositie heeft is het Stedelijk Amsterdam (2006). In 2010 volgt in 6 bioscopen in Amsterdam Doku Arts.

Is er een museum die een relatie heeft met het werk van Shirin Neshat?

Het spraakmakende internationale museum MoMa in New York heeft verschillende werken van Shirin Neshat in haar collectie. Net als de Tate Gallery in Londen, het Tel Aviv Museum of Art en de Walker Art Center in Minneapolis.

Neshat’s films worden regelmatig vertoond op (internationale) filmfestivals in o.a. Venetië, Cannes en San Francisco. In New York wordt haar werk vooral gepromoot door Caroline Luce van Gladstone Gallery New York.

Is er een boek of film over het leven van Shirin Neshat?

Voor zo ver bekend is er (nog) geen biografie of film over het leven van Shirin Neshat gemaakt. Maar ze heeft in de afgelopen 25 jaar wel haar sporen in het artistieke landschap achtergelaten en veel respect verdiend. Neshat heeft een eigen studio met haar naam in New York. Neshat is en blijft altijd weer opzoek naar spraakmakende samenwerkingen. Voorbeelden hiervan zijn Cate Blanchett en ANOHNI (The Carnival is Over). Annie Leibovitz selecteerde en fotografeerde Neshat als een van de inspirerende vrouwen voor haar editie van de Pirelli kalender.

Kunstenaar van de eeuw

De Huffington Post heeft Shirin Neshat in 2014 uitgeroepen tot ‘artist of the decade’. In hetzelfde jaar heeft ze de Crystal Award ontvangen. Deze prijs wordt toegekend aan kunstenaars die bijdragen een aan betere wereld.

Mijn relatie met de kunstenaar

Tijdens mijn eerste bezoek aan de Biënnale van Venetië in 2016 kwam ik in Museo Correr het werk van Shirin Neshat tegen. In een grote, hoge zaal van het westerse kunstpaleis uit 1830 hingen grote portretten in zwart wit. Op de gezichten en op de handen van vrouwen, mannen en kinderen waren teksten geschreven. Deze expositie heet ‘The Home of the Eyes’. Hiervoor kreeg Neshat een opdracht van de regering van Azerbeidzjan.

Wat is de betekenis van’thuis’?

Tijdens haar bezoeken aan dit ‘voormalige deel’ van het Sovjet Rijk (1920-1991) had ze een gevoel dat ze op een kruispunt stond van verschillende culturen en bevolkingsgroepen: Russen, Armeniërs Turken en Perzen. Neshat stond opeens in het buurland van Iran, dat tot in de 19e eeuw samen met Iran één groot land was. Ze raakte gefascineerd naar de betekenis van het begrip ‘thuis’ van al deze verschillende mensen. Neshat heeft de mensen die ze heeft geportretteerd, gevraagd naar hun persoonlijke betekenis van het begrip thuis. De antwoorden staan vertaald in het Farsi uitgeschreven op de handen en het gezicht.

De beelden speelden door mijn hoofd

Na deze kennismaking bleven de beelden door mijn hoofd spelen. Af en toe kwamen ze weer helder naar boven. Toen ik de aankondiging zag voor de expositie in Den Haag, was duidelijk dat ik de reis terug zou gaan maken naar de oorsprong van het werk en de aanpak van Shirin Neshat. Ik vertrouw erop dat jij net zo geniet van deze kennismaking als ik heb gedaan in Venetië.

Waar is het werk van Shirin Neshat in 2019 te zien?

 De tentoonstelling Poetry in Motion is nog t/m 17 februari 2019 te zien in GEM – onderdeel van het Gemeentemuseum in Den Haag.

‘Ik ervaar het als geboren Iraanse dat ik me niet kan onttrekken aan de gevolgen van politiek. Ik ben soms wel eens jaloers op westerse collega’s die dat (blijkbaar) wel kunnen’,
besluit Shirin Neshat

Luister en kijk hier naar een TED-presentatie (2010) van Shirin Neshat

© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan GEM, Gladstone-Gallery en Shirin Neshat.

Gebruikte bronnen voor dit artikel:

• zaalteksten van de tentoonstellingen in Venetië, Museo de Correr
• de catalogus Shirin Neshat bij de tentoonstelling in GEM Den Haag. Deze kun je hier zelf gratis downloaden .
• artikel ‘Day in the Life: Shirin Neshat’ door Charles Shafaieh op KinFolk
• diverse YouTube uitzending van lezingen en interviews met Shirin Neshat.
• Humanitas: Shirin Neshat op de Universiteit van of Oxford, Lezing Humanitas professor 2011.

Toegift 1

De 4P’s van Neshat

Het werk van Neshat bevat altijd vier P’s: Poëzie, Politiek, Paradoxe en Persoonlijk.

Persoonlijk omdat ik denk over mijn existentiële vragen van mijn zijn op deze planeet. Ik zoek altijd naar een balans, de perfecte combinatie tussen mijn innerlijke- en uiterlijke wereld. In die balans voel ik me veilig, voel ik me goed

Politiek, omdat ik weet dat je als hedendaagse kunstenaar in Iran of geboren in Iran, niet om politiek heen kunt. In Iran word je o.a. geconfronteerd met onderdrukking met ongelijkheid, met onveiligheid. Maar als je als emigrant in het buitenland leeft, voel je ook de druk van het andere systeem. Leven in ballingschap, het gevoel er niet echt bij te horen. Als moslima voel ik me in Europa en Amerika ook altijd een buitenstaander.

Poëzie, is verankerd in het Iraanse bloed. Het is een vaste factor in het Iraanse leven en in al onze tradities. Daarom komt dat altijd terug in alle facetten van mijn werk. Door poëzie kunnen de mensen in Iran overleven in zware, donkere tijden. Ook al woon ik al heel lang buiten Iran, ik kan altijd vertrouwen op de taal van poëzie en metaforen

Paradoxe, alles in mijn leven bestaat uit het fenomeen dualiteit: zowel visueel als conceptueel dit heeft waarschijnlijk zijn oorzaak in mijn nomadische levensstijl.

Visueel zie je tegenstelling als zwart en wit; man en vrouw; natuur en cultuur; magie en realisme. Conceptuele paradoxen zijn: emotie en realiteit; mystiek en politiek; religie en politiek. Ik werk deze paradoxen eindeloos uit in mijn fotoseries, video’s en films.

Toegift 2

Welke werken van Shirin Neshat kun je zien en ervaren in Den Haag?

Shirin Neshat maakt haar kunstwerken in landen waarin de Islam een belangrijke rol speelt in de samenleving zoals Marokko, Egypte en Turkije. Voor de film Tooba werkt ze voor het eerst in een niet Islamitisch land: Mexico. Ook hier voelt Neshat zich thuis omdat ook hier de tegenstelling (paradoxen) tussen de authentieke bewoners zoals de Maya’s en de nieuwkomers nog steeds voelbaar is.

Women of Allah

De eerste fotoserie van Neshat heeft ze gemaakt tussen 1993 en 1997.Dit is de periode waarin ze enkele reizen door Iran heeft gemaakt. Sinds 1996 is dat voor haar niet meer mogelijk. In dit werk onderzoekt Neshat de veranderende situatie van de vrouw in de Iraanse samenleving. Hierbij richt ze zich op de rol van de vrouwen tijdens de Iraanse Revolutie. Tevens onderzoekt ze het idee achter de ‘vrouwelijke martelaren’. Enerzijds ontdekte Neshat vrouwen die zich bevrijd hebben van de islam en anderzijds ontdekte ze dat er ook vrouwen mee hebben gevochten in het leger en zich als martelaar voor de islam hebben opgeworpen.

Het werk van Shirin Neshat bestaat altijd uit meerdere lagen. Zo stelt ze in de serie Women of Allah met een zelf ontwikkelde beeldtaal stereotypes van zowel het Westen als die van de Iraanse regering op de Iraanse vrouwen aan de kaak. Neshat kruipt als het ware in de huid van vrouwelijke strijders. Ze portretteert hen soms uitdagend in een dreigende pose met de loop van een geweer op de toeschouwer gericht. Neshat geeft de vrouwen een stem door poëzie teksten (in Farsi) op het gezicht en de handen van de vrouwen te kalligraferen. De serie ‘Vrouwen van Allah is ook een commentaar op de westerse clichés op de Iraanse vrouw.

TURBULENT

Na de serie ‘Women of Allah’, ervaart Neshat de beperking van fotografie. Ze zoekt naar een ander medium om zich beter te kunnen uiten en om haar portretten een stem te geven. Deze nieuwe kans heet video, maar hier heeft ze geen ervaring mee. Ze onderwerpt zich opnieuw aan een studie video-editing en haar eerste installatie Turbulent (1998) is nu in den Haag te zien. In de video Turbulent richt Shirin Neshat zich op het verbod voor vrouwen om in het openbaar te zingen.

Aan de ene kant van de ruimte hangt een scherm waarop je een man ziet, je hoort hem zingen voor een volle zaal. Hij zingt een historische ballade van Jalal ad-Din Rumi (1207-1273). Nadat de man het lied heeft gezongen, verplaatst de video zich naar het tegenoverstaande scherm. Hierop zie je een vrouw voor een lege zaal. De vrouw begint haar eigen lied te zingen. Dit bestaat uit een stortvloed van geluiden. Haar optreden gaat door merg en been.

In Turbulent benadrukt Neshat de dynamiek tussen de geslachten door tegenstellingen. De mannen gaan gekleed in het wit en bevinden zich in een vol auditorium. De vrouw, helemaal in het zwart, staat alleen in een theaterzaal. Verder zingt de man een lied uit de traditie. De vrouw, daarentegen, brengt een nieuwe eigen compositie.

Turbulent vormt samen met Rapture (1999) en Fervor (2000) een trilogie van dubbele video-installaties.

RAPTURE

De tweede videoclip die je hier kunt zien is Rapture (1999). Je ziet simultaan de acties van een groep mannen en vrouwen. De mannen zijn allen gekleed in wit hemd met een zwarte broek. Zij bewegen zich door elkaar heen naar een fort. De mannen voeren profane en religieuze rituelen uit en zingen traditionele liederen.
De groep van vrouwen zingt en bidt in een dor woestijnlandschap. Hun rituele ceremonie voert hen naar het strand. Als er een roeiboot aanspoelt, stapt een aantal vrouwen in de boot. Ze zijn klaar om weg te varen, ze zijn klaar om de wijde zee op te varen.

In deze video benadrukt Neshat het verschil tussen de geslachten door tegenstellingen: cultuur/natuur, traditie/emancipatie, wit/ zwart, fort/woestijn, land/zee.

ZARIN en MUNIS

De video’s Zarin (2005) en Munis (2008) behoren tot een reeks van video-installaties, genaamd ‘Women Without Men’, gemaakt tussen 2004 en 2008. Verder is het ook de titel van Neshat haar eerste speelfilm uit 2009. De reeks en film zijn gebaseerd op de gelijknamige roman van Shahrnush Parsipur (1946) uit 1989. Het boek is een allegorie op het dagelijkse leven in het hedendaagse Iran. Het vertelt het verhaal van vijf vrouwen die elk aan een onder- drukkende culturele, sociale en religieuze achtergrond of omgeving proberen te ontsnappen. Elke vrouw dreigt gek te worden of zelfmoord te plegen en loopt weg. Uiteindelijk ontmoeten ze elkaar in een tuin. Hier creëren ze hun eigen gemeenschap. Het boek werd verboden het werd ervaren als een klap in het gezicht van de Iraanse machthebbers.

Neshat vertaalt de verhalen van de vijf vrouwen naar het ‘Iran’ van de jaren 50. In 1953 wordt in haar geboorteland, de eerste democratisch verkozen regering omvergeworpen door een militaire coup. Het leger wordt hierbij geholpen door de Britten en de Amerikanen. Neshat combineert in haar film historische feiten met mythologische en surrealistische details. Zo laat ze de activiste Munis een gesprek voeren met een dode betoger. De mannen die de jonge prostitué Zarin zien, hebben geen gezicht. Neshat creëert een eigen, magisch realistische beeldtaal. Deze taal beweegt zich continu tussen realiteit en fictie.