Vrouwelijke Gladiatoren in Nijmegen

Wist jij dat er ook vrouwen zijn die in het Romeinse Rijk gladiator zijn geweest? Voor mij was dit een van de meest opmerkelijke weetjes in de tentoonstelling ‘Gladiatoren, Helden van het Colosseum’. In mijn verbeelding waren gladiatoren stoere mannen, gespierde bundels met een six pack die niet vies waren van een gevecht op leven en dood. Nu blijkt dat er toentertijd ook vrouwen waren die hun mannetjes stonden in de arena. Dit werd eerst afgedaan als een klucht, maar onderzoek toonde aan dat deze veronderstelling toch een kern van waarheid bevat.

Vrouwen in de hoek

In de tentoonstelling Gladiatoren in Museum het Valkhof is een klein hoekje voor deze stoere vrouwen gereserveerd. Lotte Drouen schreef er een aardig artikel over in de tentoonstellingscatalogus. In de expositie is een foto te zien van een reliëf waarop twee vrouwelijke arenavechters staan. Het origineel bevindt zich in het British Museum in Londen. Omdat ik daar onlangs voor een beurs was, ben ik op zoek gegaan naar het originele reliëf. Met het traceren van het origineel is de gladiatoren expositie voor mij nu compleet.

video van de zoektocht

Amazon & Achillia

Voor de catalogus van de expositie Gladiatoren, helden van het Colosseum, schreef Lotte Drouen een artikel over vrouwelijke gladiatoren. Mijn belangstelling was direct gewekt. Omdat steeds meer onderzoekers in de laatste jaren historisch materiaal opnieuw hebben bekeken, komt er regelmatig nieuwe informatie vrij. Zo kwamen ze ook tot de conclusie dat vrouwelijke gladiatoren waarschijnlijk vaker voorkwamen dan onderzoekers tot voor kort hadden gedacht. Hoe kan dat? Vraag ik me af.

Stonden er vrouwen achter het schild?

Dat heeft o.a. te maken met het feit dat vrouwelijke gladiatoren zonder helm werden afgebeeld. Dit type afbeeldingen werden in het verleden anders geïnterpreteerd: vechters zonder helm waren mannen in laagste pikorde. Omdat menige strijder zich verschool achter een groot schild, was het ook moeilijk om de vrouwelijke contouren te herkennen. De Romeinse dichter Martialis (circa 40-103 n. Chr.) verwijst in een van zijn puntige gedichten wel naar vrouwelijke strijders. In zijn bundel Liber spectaculorum (Boek van de Spelen) staan de volgende regels:

De geduchte leeuw, geveld in Nemea’s vallei,
Gaat door voor roemrucht werk van Hercules.
Gij, oudheid, zwijg. Nu Caesar dit spektakel geeft
Erkennen wij: het is ook vrouwenwerk.

Uit tentoonstellingscatalogus Gladiatoren Museum het Valkhof 2016

Strijders zonder helm

De vrouwelijke gladiatoren hadden meestal dezelfde uitrusting als de mannen. Ook zij droegen een lendendoek, beenbeschermers, armprotectie en een schild. De blote borsten zijn op sommige afbeeldingen duidelijk zichtbaar, op andere worden ze bedekt door het schild. Vrouwen mochten hun hoofd tijdens het gevecht niet beschermen met een helm. De eerste vermeldingen van strijdbare vrouwelijke gladiatoren dateert van de eerste eeuw vóór Christus.

wettelijk verbod op vechten

Historici weten ook dat in 11 en 19 na Christus wetten zijn aangenomen waarin de gladiatoren gevechten voor een deel van de bevolking werd verboden. Deze restrictie gold zowel voor de vrijgeboren vrouwen jonger dan 20 en vrijgeboren mannen jonger dan 25 jaar.
Gladiatoren werden enerzijds beschouwd als het laagste van het laagste. Anderzijds werden ze geprezen om hun mannelijkheid, hun virtus. Dit is een deugd die eigenlijke iedere Romein moest bezitten. Zowel mannen als vrouwen.

Op zoek in Londen

Naast het mozaïek is in Nijmegen een foto te zien van de ‘Amazon Achilla-steen’. Helaas wilde het British Museum het origineel niet uitlenen aan Nijmegen en zo toog Nijmegen naar Londen. Ik had me eerst per mail aangemeld, maar kreeg daarop geen reactie. Toen een kopie gemaakt van de pagina uit de catalogus en daarmee heb ik ter plaatste navraag gedaan. De man bij de informatiebalie van het museum was heel stellig: je moet naar zaal 21. In deze ruimte kwam ik een Nederlandse suppoost tegen, Nieke was net drie dagen in dienst van het museum en vond het heerlijk om me te helpen.

Het mausoleum van Halicarnassus

Zaal 21 is volledige ingericht met onderdelen van het mausoleum van Halicarnassus, de plaats die we nu kennen als het Turkse Bodrum. Deze aanduiding komt overeen met informatie van het fotobijschrift. Het Mausoleum van Halicarnassus werd ergens tussen 377 en 351 voor Christus gebouwd. Het is een ontwerp van het beeldhouwers en architectenduo Pytheos en Satyros. Toen het klaar was werd het gezien als één van de zeven wereldwonderen. Vanaf de basis tot aan de punt van het dak bestaat uit mausoleum uit acht lagen. De vierde laag (het hoogste deel van de voetconstructie) is het zogenaamde Amazone-fries. Een groot deel van dit fries bekleedt nu de muren van zaal 21.

Een fragment van het Amazone fries in zaal 21 British Museum

Eén voor eén heb ik ze bekeken, maar geen enkele afbeelding kwam overeen met de foto die ik in Nijmegen had gezien. Wat nu? Terug naar Nieke, en zij kon op haar mobiele museumwijzer zien dat de afbeelding wel (ergens) op zaal moest zijn. Maar waar?

Tweede zaaloverzicht Amazone fries zaal 21 British Museum

Als het op zaal is, moeten de mensen van de informatiebalie het weten. Dus terug naar af. Daar zat nu een nieuw team achter de balie en er werd aandachtig in het systeem gezocht. Het goede nieuws kwam na vijf minuten: u moet naar zaal 69.

De zaal van de gladiatoren

Zaal 69 staat te boek als de zaal van de Gladiatoren. Bij het binnen treden zag ik een suppoost en sprak hem aan. Maar helaas de getoonde afbeelding herkende hij niet en hij kende de zaal door en door want hij werkte hier al meer dan 10 jaar. Dan ga ik zelf verder zoeken want het systeem geeft aan dat het stuk op zaal is. Nadat ik de hele ruimte had doorlopen en alle vitrines had bekeken, had ik het reliëf nog steeds niet gezien. Zou de zaalwacht dan toch gelijk hebben? Ik besloot nog even een ommetje te maken naar een andere ruimte en toen ik daar weer uit kwam, liep ik zo tegen het bewuste marmeren reliëf aan.

Amazon Achillia

Op de kopse kant van één van de vitrines hangt het reliëf van ‘Amazon Achillia’. Beide dames staan, gewapend met zwaard en schild, klaar om aan te vallen. Als je goed kijkt, zie je dat ze op een soort van podium staan. Hierop staat de inscriptie met de twee namen. Aan beide kanten van het podium zie ik gezichten van toeschouwers. Zoals we al lazen in de tentoonstellingscatalogus, vochten de vrouwen zonder helm. Net als de tekst op het podium is de inscriptie boven de dameshoofden in het Grieks. Volgens Lotte Drouen verwijzen de twee namen naar alle waarschijnlijkheid naar de mythe die we kennen als de strijd tussen de amazone-koningin Penthesilea en de halfgod Achilles. En hiermee kom ik aan het einde van een succesvolle speurtocht naar stoere vrouwen in de Romeinse arena’s.

Gladiatoren, helden van het Colosseum, is tot en met 5 maart 2017 te zien in Museum het Valkhof in Nijmegen. Als je een Museumjaarkaart hebt, betaal je € 5 toeslag. Daarvoor krijg je een gratis audiotour in de expositie.

© video, foto’s en tekst Wilma Lankhorst
gebruik beeldmateriaal met dank aan Museum het Valkhof en het British Museum in Londen.

• Lotte Drouen is kunsthistorica met als specialisatie Oude Geschiedenis