Mata Hari, de ware en de legende

In 2017 was het 100 jaar geleden dat de Friese Mata Hari door een Frans peloton is geëxecuteerd. Haar leven als dochter, als echtgenoot, als moeder, als danseres, als minnares en als spionne gaf aanleiding voor allerlei verhalen. Wat is waar? Wat behoort tot de legende? Hoe kon de mythe zich zo sterk ontwikkelen? Het Fries Museum laat haar verhaal zien en journalist & auteur Jan Brokken schreef er een boek over. Ter voorbereiding aan mijn bezoek aan Leeuwarden 2018 las ik dit boek en luisterden we naar verhalen in de Friese hoofdstad. Wat weet jij van Mata Hari?

 Leeuwarden 2018 Culturele hoofdstad

Friesland en de Friese hoofdstad staan aan de vooravond van een groot, internationaal jaarfeest. Leeuwarden is in 2018 Culturele hoofdstad van Europa. Officieel deelt ze deze begerenswaardige titel met Valleta, de hoofdstad van Malta. Waarom vliegen als je met de trein naar Leeuwarden kunt? Naast een spetterend jaarprogramma voor de hoofdstad, is gelukkig ook gedacht aan inspirerende evenementen en tentoonstellingen in andere mooie Friese steden. Om in de stemming te komen, gaan we alvast een lang weekend naar Friesland. We laven ons aan de vernieuwde Princessehof, Friese verhalen verteld door ‘a guide to leeuwarden’ en aan street art & graffiti kunst. Maa we beginnen met Mata Hari in het Fries Museum.

Het feest begint met Mata Hari

De Friezen hadden geen betere openingstentoonstelling kunnen kiezen als Mata Hari. Ze is niet alleen regionaal maar ook nationaal en internationaal een legende. Naast veel Nederlanders zullen ook Duitsers, Fransen en Amerikanen een warme belangstelling hebben voor deze legende.

  

Twee voorbeelden van brieven van Margaretha Zelle/Mata Hari

De ware en de Legende   

Om een scherper beeld te krijgen van deze dame heb ik Jan Brokkens boek over haar leven gelezen. Volgens Brokken is er ongelooflijk veel nonsens over haar geschreven. Hij is al jaren in haar handel en wandel geïnteresseerd en ontrafelt beetje bij beetje de mythe. Hij heeft veel boeken over haar gelezen en historische documenten onderzocht. Volgens een beproefd Brokken-recept, dat is gebaseerd op een mix van feiten & eigen observaties, neemt hij ons mee op de zoektocht naar de ware en de legende.

 In de Saint-Lazare-gevangenis droomde ze nog altijd van het theater. Spionage heeft haar nauwelijks geïnteresseerd.

(Jan Brokken, Mata Hari p. 189)

Schuldig of onschuldig?

Na het lezen van zijn ervaringen, is het erg aannemelijk dat de spionage rol van Mata Hari enorm is opgeblazen. Dat ze gespioneerd heeft staat vast. Maar ze was zeker niet voor 100% schuldig aan de acht aanklachten die haar werden opgelegd. Zowel in de Franse als de Duitse legertop wisten enkele hooggeplaatste lieden dat ze geld nodig had voor haar luxe leven en dat ze vrije omgang had met hoge officieren.

Brokken deelt met ons de bevindingen van Pierre Nord, tijdens beide wereldoorlogen een belangrijke Franse spion: “Mata Hari viel op het slechtst denkbare moment tijdens de oorlog, in de handen van de Fransen. In 1917 moest een aantal mensen gefusilleerd worden om de woorden van de Franse staatsman George Clemenceau “ik voer oorlog” kracht bij te zetten. Later zou hij tegen S. Reitsma, een jeugdvriend van Mata Hari zeggen: “beter tien onschuldigen dood, dan één schuldige in leven” (Brokken p.197).

Mata Hari in het Fries Museum

Direct na de heropening van het Fries Museum, kreeg Mata Hari al een plekje toebedeeld. In het kader van de 100-jarige herdenking en Leeuwarden Culturele Hoofdstad jaar pakt het museum extra groot uit. Hier ontmoet je Margaretha (Gretha) Zelle, het Friese meisje dat uitgroeide tot de iconische Mata Hari. Op 7 augustus 1876 werd ze in Leeuwarden geboren als de oudste dochter van Adam Zelle en Antje van der Meulen. Haar vader had een hoeden- en pettenwinkel, aan de Kelders (33) in het centrum van de stad. Haar moeder kwam van een welgestelde familie uit Franeker. In de tentoonstelling maak je een rondreis van Parijs, via Leeuwarden en Nederlands Indië terug naar Europa. Dan spelen Parijs, Berlijn de hoofdrol met af en toe een vleugje Nederland.

De eerste 15 levensjaren woont Margaretha Zelle in Leeuwarden. Ze is geboren aan de Kelders 33 en van 1883 tot 1889 woont de familie in dit grote hoekhuis. Hier krijgt ze eook haar bokkenkar.

Haar levensloop in een notendop

Via een advertentie in het Nieuws van den Dag, leren John MacLeod (39) en Margaretha Zelle (19) elkaar kennen. Hun eerste ontmoeting is op 24 maart 1895 in het Rijksmuseum in Amsterdam. Zes dagen later is de verloving een feit en op 11 juli van dat jaar trouwen ze. Op de ochtend van de trouwdag stelt Margaretha, haar vader aan John voor. Vader Zelle is trots op de adellijke aanwinst van zijn dochter. In 1897 vertrekken ze naar Nederlands Indië. Daar krijgen ze twee kinderen, zoon Norman John (30 januari 1897) en dochter Louise Jeane (2 mei 1898). Norman John overlijdt op 27 juni 1899 door vergiftiging.

Er wordt gesuggereerd dat de baboe hierbij een rol heeft gespeeld. Dochter Louise overleeft het voorval.
Wat Gretha dan nog niet weet is dat John haar (en indirect de kinderen) heeft besmet met ‘eene vlekkenziekte (syfilis) (Brokken p. 46). De vraag dringt zich op of de dood van Norman misschien is te wijten aan de gevolgen van de kwikbehandelingen die Gretha (moest) ondergaan als gevolg van de syfilis besmetting.

 In Malang maakt Margaretha kennis met traditionele Javaanse dansen zoals de welkomstdans (Tari Beskalan), de dans van de maskers (Tari Topeng) en de Drakendans (Jaran Pegon). In 1902 komt de familie MacLeod terug naar ons land, ze vestigen zich dan in Amsterdam. De echtelijke ruzies die in Nederlands-Indië zijn begonnen, laaien hier weer stevig op. Er volgt een scheiding van tafel en bed en eind 1903 vertrekt Gretha onverwacht naar Parijs waar ze probeert geld te verdienen als model voor de schilders Octave Guillaumet en Gustave Assire. De inkomsten vallen tegen en Gretha komt in 1904 weer terug naar Nederland. Ze krijgt dan tijdelijk onderdak bij een oom van haar ex. En laat die oom nu in Nijmegen (mijn huidige woonplaats) wonen. Ze logeert enkele weken in de oudste stad van ons land. Zie aparte kader onder aan dit artikel

 

Mata Hari als Oosterse danseres in Wenen (l) en Parijs (r).

Oosterse danseres

In 1905 vertrekt ze weer naar Parijs. Haar dochter blijft ondanks de officiële juridische toewijzing aan Margaretha, na de scheiding bij John achter. Moeder en dochter zullen elkaar, mede door toedoen van John, nooit meer zien. Margaretha begint als vrije, onafhankelijke vrouw een nieuw leven in de Franse hoofdstad. Parijs leeft in die periode volop in de ongekende luxe van de zogenaamde Belle Epoque (1900-1914).

Een combinatie van haar muzikale talent (ze speelt piano) en gevoel voor ritme blijkt de ideale cocktail voor Gretha’s toekomst. Via Circus Molier begint ze bij een artiestenkroeg in de Rue de Berthe (Montmartre) aan haar danscarrière. Al snel begrijpt Margaretha dat ze alleen via optredens in de dan zo populaire Salons naam kan maken. In 1905 wordt ze opgemerkt in de kroeg en krijgt ze een uitnodiging voor een optreden in de Salon van zangeres Kiréevsky. Hier maakt het publiek voor het eerst kennis met haar (zelf bedachte) Hindoestaanse dans. Ze werkt dit later uit tot de dans met de zeven sluiers waar ze internationaal furore mee maakt. Als artiestennaam kiest ze voor Mata Hari, dit staat in de Maleise taal voor ‘de Zon’ en ‘Oog van de dag’.

Een leven in foto’s, plakboeken en brieven

Het Fries Museum heeft een aantal persoonlijke bezittingen van Margaretha Zelle bij elkaar gebracht. Haar leven krijgt hier een beeld door foto’s, persoonlijke bezittingen zoals poëziealbums van vriendinnetjes, parfumflesjes, brieven, plakboeken en documenten uit militaire dossiers. Via de foto’s ontdek je haar luxe leven als gevierd dansers, als minnares van hoog geplaatste militairen en ….haar teloorgang als (vermeend) spion.

In stapt de tentoonstelling binnen via de verhoorkamer. Enkele uren na haar arrestatie (13 februari 1916) neemt kapitein Pierre Bouchardon het eerste verhoor af. Via geluidsopnames hoor je in deze ruimte Nederlandse vertalingen van deze verhoren. Je hoort ook Mata Hari’s antwoorden.

Volgens Brokken nam ze de arrestatie niet serieus. Ze was al twee keer eerder gevangen genomen en in beide gevallen was ze weer vrij gelaten. Tot twee maal was er sprake van een vergissing. En zo gelooft Mata Hari dat ze ze ook nu weer snel op vrij komt. Maar dat is dat niet het geval.

Tijdens de tweede helft van de Eerste Wereldoorlog (vanaf 1916) wordt er in Parijs minder gedanst waardoor Mata Hari steeds minder werk heeft. Ze leest over spionage en overweegt of dit misschien een optie voor haar is. Ze denkt daarbij aan haar vele contacten met hoge militairen, zowel in Berlijn als in Parijs. Het onderzoek van Jan Brokken toont aan dat ze op de keeper beschouwt nauwelijks belangstelling had voor spionage. ‘Ze zag het als een avontuurlijke manier om geld te verdienen, om de oorlog door te komen. Ze rekende er vast op dat ze na de oorlog weer kon gaan dansen’ (Brokken p. 189).

Mata Hari’s jeugd in Leeuwarden

Na de verhoorkamer, volgt het proces en haar (onvermijdelijke) dood.
Na haar dood, begint haar leven hier als het ware opnieuw in Leeuwarden. Als een feniks herrijst ze uit de asresten. We zien haar hier als klein meisje en lezen dichtregels die zij aan poëziealbums van schoolvriendinnetjes toevertrouwt. Hier hangt ook het schilderij van haar vader als ‘de baron’ op zijn paard. En ik ontdek een foto van Margaretha zittend op haar bokkenkar. Dit ‘rijtuig’ kreeg ze cadeau van haar trotse vader. Van een stadsgids hoor ik later dat Margaretha er regelmatig mee naar school reed, een afstand van 400 meter…. Een ritje voor de schone schijn zou Mrs. Bucket waarschijnlijk opmerken.

Als je onder de bruidsboog met witte bloemen doorloopt, maak je een reis van Leeuwarden naar Nederlands-Indië. Op de lakens van twee kinderbedjes staat het verhaal van het overleden zoontje Norman.

Het kloppende hart van de expositie is de zaal met de dans. In een sfeervolle ruimte zie je op ronde schermen voorbeelden van de betoverde dansen die Mata Hari destijds in Berlijn en Parijs heeft opgevoerd.

Aan het einde van de tentoonstelling zie je hoe Mata Hari tijdens in de tweede helft van de Eerste Wereldoorlog verstrikt raakt in een web van intriges. Een deel van deze draden heeft ze (uiteindelijk) zelf gesponnen.

Je kunt de tentoonstelling Mata Hari, de mythe en het meisje is nog t/m 2 april 2018 te zien in het Fries Museum.

A guide to Leeuwarden

Als je nog meer wilt weten over Margaretha Zelle in Leeuwarden, dan kan ik je de stadswandelingen met a guide to Leeuwarden  van harte aanbevelen. Wij hebben de twee uur durende wandeling met Friese Verhalen gevolgd en later nog eens meegelopen met de Leeuwarden Free Tour. Je kunt t/m 31 maart 2018 ook iedere zaterdag mee lopen met hun speciale Mata Hari Tour. Deze begint om 14.00 uur in het Fries Museum. Kijk hier voor alle bijzonderheden.

Mata Hari, de ware en de legende

auteur            Jan Brokken

1e druk          1975 – 2017 4e druk, geheel herziene en bijgewerkte uitgave
ISBN               978-9046706473
pagina’s         253
Uitgever         Olympus (onderdeel van Atlas Contact)
prijs                 € 12,50

Margaretha Zelle , 1904 in omgeving Nijmegen foto Collectie Tresoar

Margaretha Zelle in Nijmegen

In mijn zoektocht naar het logeeradres van Mata Hari in Nijmegen in 1904, ontdek ik een artikel in de Gelderlander van  2 oktober 2016. Hierin meldt de krant dat er dertien unieke foto’s van Margaretha Zelle in Nijmegen zijn gevonden.

Deze foto’s en 48 brieven zijn door een achterkleinkind van John MacCloud, Edmond Angenot, overgedragen aan Tresoar. Voor het gemak noem ik dat de Friese culturele schatkist. Op basis van deze gift, heeft Tresoar een boek samengesteld met daarin de nog nooit gepubliceerde foto’s en de 48 brieven. Het boek kreeg de titel ‘Denk niet dat ik slecht ben’ (2016, uitgever Bornmeer).
Uit deze brieven komt een ander, onbekender beeld van Margaretha Zelle naar voren. Ze was in die tijd, als gescheiden vrouw, op zoek naar een respectvolle manier om geld te verdienen voor haar en haar dochter. MacLoud kwam zijn financiële afspraken niet na en Margaretha stond er in die dagen helemaal alleen voor.

Wil je meer weten over deze brieven, luister dan hier naar het interview met Edmond Angenot, de achterkleinzoon van John MacLoud.

Via de correspondentie met Tresoar  kwam ik er achter dat dat Margaretha in 1904 in Nijmegen aan de Berg en Dalseweg heeft gelogeerd. Het huis van Edward MacLoud had toen nummer 64 nu is dat nummer 194.

© tekst Wilma Lankhorst
© zaalopnames Fries Museum © foto's Ruben van Vliet
© gebruik foto Margaretha Zelle in Nijmegen 1904 met dank aan Collectie Tresoar.