Dit jaar is het 125 jaar geleden dat Maurits C. Escher (1898-1972) werd geboren. Reden genoeg om in Den Haag een Escher-jubileumjaar te organiseren met maar liefst vier tentoonstellingen. Het Kunstmuseum bijt het spits af met de expositie Escher, Andere wereld. Het Belgische architectenduo Gijs Van Vaerenbergh heeft ruimte vullende installaties gemaakt die een interactie aangaan met het werk van Escher: Zij vertalen Escher van 2D naar 3D. Ik ging op zoek naar het antwoord op de vraag: ‘Tot welke kunststroming binnen de Nederlandse kunstgeschiedenis behoort Escher?’
Escher’s leven in een notendop
Maurits Cornelis Escher is op 17 juni 1898 in Leeuwarden geboren. Zijn familie en vrienden noemen hem Mauk. Op zijn vierde verhuist het gezin naar Arnhem. De jonge Escher heeft het moeilijk op school en haalt zijn eindexamen niet. Desondanks begint hij in 1918 aan de studie bouwkunde aan de Technische Hogeschool in Delft. Hij studeert maar kort in Delft en vervolgt zijn opleiding aan de School voor Bouwkunde en Sierende Kunsten in Haarlem. Hier ontmoet hij zijn leermeester én ontdekker Samuel Jessurun de Mesquita (1868-1944). Deze docent herkent het grafische talent van zijn leerling en stimuleert hem in 1919 over te stappen van bouwkunde naar grafiek.
Stap in de onmogelijke wereld van Escher
125 jaar na zijn geboorte is Escher wereldwijd nog steeds een bron van inspiratie voor mensen van alle leeftijden en interesses zoals wiskundigen, architecten, kunstenaars en kunstliefhebbers. In de expositie – Escher, Andere Wereld- stap je in het Kunstmuseum letterlijk in de onmogelijke wereld van M.C. Escher. Deze stap is mogelijk door de interventies van het Belgische architectenduo Gijs Van Vaerenbergh. De twee mannen achter deze naam zijn Arnout Van Vaerenbergh en Pieterjan Gijs (beiden Leuven, 1983). Gijs: “Ik ken het werk van Escher al van kindsbeen af en vond het een geweldige uitdaging dat het Kunstmuseum ons uitnodigde om interventies te creëren”. Twee jaar hebben de architecten en de conservator van de tentoonstelling Judith Kadee de mogelijkheden besproken, thema’s gekozen, ontwerpen gemaakt, bijgeschaafd, vervaardigd en in de ruimtes neergezet. Dit is een primeur in het Kunstmuseum waarin ruimte vullende interventies worden toegepast in een tentoonstelling.
Ontwerper van onmogelijke werelden
“Weet U wel zeker, of een vloer niet tevens een plafond kan zijn?
Bent U er vast van overtuigd, dat U hoger komt, als U een trap oploopt?”
M.C. Escher in een lezing bij de Hilversumse cultuurprijs, 1965
Escher in 3D
Maurits Escher creëerde zijn prenten door een combinatie van talent en zijn grote toewijding aan het grafische vak. Hij was steeds op zoek naar de grenzen van ruimte, landschap, perspectief en illusie. Dit onderzoek zie je ook in het werk van Gijs Van Vaerenbergh. Waar Escher zijn ontwerpen deelt op papier, doet het Belgische duo dat in de ruimte. Het oeuvre van Escher was het uitgangspunt voor de ruimte vullende interventies. Andere Wereld is verdeeld in een dag- en een nachtgedeelte. Het dagdeel omvat zes zalen met elk een eigen thema: natuur, architectuur, spiegeling, eindeloosheid, vlakvulling en het trappenhuis. Het nachtdeel is ondergebracht in de kleine kabinetten aan de zijkant. In elk kabinet heeft het Belgische duo een ontwerp gemaakt dat in dialoog gaat met een specifiek werk van Escher
Dag en nacht
Het thema natuur is het eerste onderwerp in deze expositie, links daarvan ligt de zaal ‘architectuur’. Zijn natuur en architectuur, twee tegenstellingen zoals dag en nacht of liggen ze in elkaars verlegde? Voor het thema natuur heeft conservator en Escher-specialist Judith Kadee een selectie gemaakt uit het vroege, veelal minder bekende werk, van Escher. Hier hangen prenten van bloemen, doorkijkjes in Italiaanse landschappen, wolkenformaties en de zee. Het plafond is wit bewolkt door de plafondinstallatie ‘omgekeerd landschap’ (2023) van Gijs Van Vaerenbergh. Uit meer dan 100 kilometer papier zijn handmatig wolkenformatie geknipt. Althans hier lijken het wolken, als je dit ontwerp omdraait kan het net zo goed een heuvellandschap zijn. Voor dit ontwerp hebben de architecten zich laten inspireren door Eschers houtsnede Scilla, Calabria (1931).
Architectuur
De overgang van natuur naar architectuur is in Andre Wereld maar één stap. Kijk als je door de open verbinding tussen beide zalen loopt even naar het plafond van beide ruimtes. Dit is de enige plek waarop je de sfeer van beide zalen gelijktijdig kunt ervaren. Het is een dialoog tussen natuur en architectuur. De inspiratie voor de architectuur ruimte was de prent La Mezquita Córdoba (1936). Wie het woud van zuilen ooit in Cordoba zag, ervaart hier een déjà vu. De zaal is gevuld met witte bogen en pilaren. Aan de wanden hangen werken op papier die allemaal een verbinding hebben met het thema architectuur. Lopend tussen de zuilen, krijg je steeds een ander perspectief op de gekozen prenten.
Escher en spiegels
Spiegels zijn een vaak terugkomend thema en attribuut in de prenten van Escher. Hij houdt van allerlei soorten spiegelingen. Hier hangt een van zijn bekendste werken Hand met spiegelende bol (1935). Escher zit in zijn huis in Rome met een bolle spiegel in zijn hand waarin hijzelf wordt gereflecteerd. Door de bolling wordt de omgeving rondom de kunstenaar vertekend weergegeven. Alles lijkt uit verhouding te zijn: wat dichtbij is, wordt extra vergroot en wat veraf is, wordt juist verkleind. Je ziet zijn hand tweemaal, een keer om de bolspiegel vast te houden en de tweede keer als reflectie waarin hij de afbeelding lijkt te dragen. In dit spel van spiegels is Escher zaal zelf het middelpunt. Gijs Van Vaerenbergh heeft deze ruimte omgetoverd tot een spiegelzaal waarin twee grote golvende spiegelwanden staan, waar je tussendoor kunt lopen. De spiegels vervormen het beeld, net als de bolle en holle spiegels die Escher gebruikte in zijn ontwerpen.
Escher in de Nacht
In zes grijs geverfde kabinetten staat of hangt steeds een 3D-ontwerp van Gijs Van Vaerenbergh. Hiervoor hebben zijn veelal onbekende werken geselecteerd uit het grote Escher-oeuvre. Van 1800 door laser geknipte zwart-wit rondjes hebben zij hun versie basreliëf VI (Dag en Nacht) gemaakt. De Escher versies uit 1938 hangen er tegenover. De houtsnede rots woningen bij Sperlinga (1933) was de inspiratiebron voor de installatie Grotto (2023), een sculpturale lijntekening opgebouwd uit 150 elastieken.
A one man art movement
Na deze dwaaltocht door de onmogelijke wereld van Escher vraag ik conservator Judith Kadee tot welke kunststroming we M.C. Escher kunnen rekenen? Kadee (lacht): ‘Escher is niet te vangen in een stroming. Zijn oeuvre is uniek in zijn soort, zowel tijdens zijn leven als nu, 125 jaar later. In een interview heeft hij zelf ooit gezegd ‘I’am a one man art movement’’. Voor de Nederlandse kunstwereld in de 20ste eeuw was hij een unicum, hij bleef altijd zijn eigen weg bewandelen, hij sloot zich qua stijl nergens bij aan. Ook 125 jaar later zijn mensen nog steeds geïnteresseerd in zijn werk en weet hij met zijn creaties veel (jonge) kunstenaars nog steeds te inspireren.
Escher, Andere Wereld in Kunstmuseum Den Haag tot en met 10 september 2023
Andere Escher tentoonstellingen in Den Haag
Escher en de Mesquita, Escher in het Paleis Den Haag tot en met 1 oktober 2023.
In deze tentoonstelling ligt de focus op de ontdekker van Escher, Samual Jessurun de Mesquita. Je ziet ook welke invloed De Mesquita op het werk van Escher heeft gehad. Naast zijn leraar was de Mesquita tot zijn dood tijdens de oorlog, een goede vriend van Escher.
Gezichtsbedrog lang vóór Escher
In Museum Bredius, tegenover het torentje is een zaal ingericht met het een favoriete themas van Escher: perspectief en gezichtsbedrog. Hier staat een unieke perspectiefkast, die in 1680 is geschilderd door Samuel van Hoogstraten (1627-1678). Van Hoogstraten reisde in de 17de eeuw langs vorstenhoven in Europa met zijn perspectiefkasten. Wereldwijd zijn er nog zes exemplaren. Eén staat er in Museum Bredius. Klein maar fijn. AANRADER.
Gezichtsbedrog, lang vóór Escher is tot en met 31 september 2023 te ervaren in Museum Bredius in Den Haag.
Lees hier mijn verhaal uit 2028: Met Escher op reis
© tekst en foto's Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van Kunstmuseum, Escher in het Paleis, Museum Bredius, genoemde kunstenaars en alle bruikleengevers.