Deel 1 – van het Jan Mankes tweeluik
Kijk Jan Mankes! Het is dit najaar 100 jaar geleden dat schilder Jan Mankes (1889 -1920) in het Gelderse Eerbeek overleed. Op allerlei locaties en op verschillende manieren wordt er dit jaar een eerbetoon aan hem gebracht. Helaas vraagt het coronavirus om aanpassingen van sommige plannen. Het is bizar dat Jan Mankes nu voor de tweede maal ‘de dupe is van een pandemie’. Daarom dit tweeluik als eerbetoon en om het eeuwfeest alvast een digitale start te geven. Mankes liet na zijn dood in 1920 een oeuvre na van zo’n 150 schilderijen, ongeveer 100 tekeningen en zo’n 50 prenten (etsen/grafiek). Wat is jouw favoriete werk van Jan Mankes?
“Hollands meest verstilde schilder”
Uitspraak Richard Roland Holst in 1923 (vanaf 1918 docent aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunst in Amsterdam. Van 1926 tot 1934 is hij de directeur van deze opleiding).
Jan Mankes Tweeluik
In het eerste deel van dit tweeluik staat het leven en het werk van schilder Jan Mankes centraal. In het tweede deel volgt een overzicht van de talrijke activiteiten die zijn opgezet met focus op zijn korte maar eervolle schildersloopbaan. Richard Roland Holst (1868-1938) noemt Mankes in 1923 “Hollands meest verstilde schilder”. De stilte wordt veroorzaakt door evenwichtige composities en het ingetogen kleurgebruik. Daarnaast speelt zijn nauwelijks zichtbare penseelstreek hierin een rol. Mankes zelf beschreef in 1913 kunst als volgt: ’Kunst is uiting geven aan geestesleven’. Van Mankes wordt gezegd dat zijn kunstenaars geest ‘de ziel der dingen’ probeerde te lezen. Zijn stillevens, dieren en portretten hebben iets mysterieus.
Geboren in Drenthe
Op 15 augustus 1889 is Jan Mankes in het Drentse Meppel geboren. Hij is de zoon van Jentje Hartsuiker en Beint Mankes. Zijn vader was rijksambtenaar bij de belastingdienst. Jan is de jongste in het gezin van drie kinderen. Hij heeft een oudere zus Popkje en een broer Cornelis. Jan is vernoemd naar de opa Mankes.
Delft roept
Het werk van vader Beint is de aanleiding waardoor de familie met enige regelmaat verhuisde. Na de lagere school gaat Jan in 1902 in Meppel naar de HBS. Als het gezin in 1904 naar Delft verhuisd, stopt Jan na drie jaar met de HBS. Hij gaat in Delft als leerling aan de slag bij glasschilder J.L. Schouten. Hij kreeg in zijn vrije tijd ook les van de schilder-glasbrander Hermanus Veldhuis. De heer Schouten, adviseert zijn leerlingen altijd om naast hun werk kunstonderwijs te volgen. Zo volgt Jan van oktober 1905 tot april 1906 vier avonden in de week avondlessen aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag.
Het Mauritshuis en de duinen
Op zijn vrije zondag loopt Jan met grote regelmaat van Delft naar Den Haag. In het Mauritshuis bestudeert hij intensief de rijke collectie van dit museum. Op zijn wandelingen door de duinen ziet Jan overal vogels en nesten. Dit zijn in het begin zijn favoriete schilderonderwerpen. Op zijn 18de vertrekt Jan bij de fabriek en kiest hij voor een loopbaan als vrije kunstenaar. Lithograaf en etser Antoon Derkzen van Angeren heeft hem voor deze beslissing en flink duw in de rug gegeven. In het huis van zijn ouders, aan de Molslaan 64 in Delft, richt Jan op zolder zijn eerste atelier in.
Terug naar het Noorden
Na vijf jaar Delft verhuist het gezin Mankes na het pensioen van vader Mankes in 1909 terug naar het Noorden. Tot 1915 woont hij dan samen met zijn ouders in het buurtschap Het Meer dichtbij Heerenveen. Dagelijks maakt Jan wandelingen door het Friese landschap. Landgoed het Oranjewoud is een van zijn favoriete locaties. In deze groene oase groeit zijn liefde voor de natuur verder. In deze periode schildert Jan Mankes o.a. de Woudsterweg. Deze weg lag tegenover het huis van zijn ouders. Via de Woudsterweg liep Jan naar het Oranjewoud.
Na de verhuizing naar Friesland zijn er twee mannen die een belangrijke rol gaan spelen in het kunstenaarsbestaan van Mankes: de Haagse kunsthandelaar J.C. Schüller steunt hem vanaf 1909. Via hem komt Jan Mankes in contact met A.A.M. Pauwels, een sigarenfabrikant en kunstverzamelaar uit Den Haag. Pauwels werpt zich op als zijn mecenas.
‘Het wonder is gekomen.
Zo ineens en zo plotseling dat ik het zelf nog niet bevatten kan.
Ik ben verloofd!
Mijn meisje is de dominee van Boven-Knijpe en heet Anne Zernike’,
Citaat uit brief van Jan Mankes in 1915 aan zijn mecenas (bron: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland)
Anne Zernike
In 1913, Jan is dan 24 jaar, ontmoet hij Anne Zernike (1887-1972). Anne is theologe en wordt de eerste vrouwelijke predikant in ons land. Haar eerst gemeente is de Doopsgezinde gemeente Bovenknijpe, op 5 kilometer ten oosten van Heerenveen. Op 30 september 1915 trouwen Jan en Anne in Schoterland (bij Heerenveen) en kort daarna verhuizen ze naar Den Haag. De weidsheid van ze zee ervaart Jan als een grote inspiratiebron. In de Hofstad leren Anne en Jan o.a. de kunstenaar Chris Lebeau kennen.
Eerbeek & Nunspeet
Eind januari 1916 wordt bij Mankes tbc vastgesteld. In september 1916 worden de verhuisdozen andermaal gepakt en vertrekt het jonge paar naar het Gelderse Eerbeek. Hier gaan ze aan de Dr. Gunningstraat nummer 13 wonen. Een groene omgeving zal hem goed doen, is mede de gedachte achter de verhuizing naar de Achterhoek. Naast zijn nieuwe woonplaats Eerbeek, logeert Jan in die periode ook enkele maanden op de Veluwe in Nunspeet. Anne is benoemd tot predikant in Eerbeek. In de Achterhoek leren zij het echtpaar Weber kennen. Max Weber (1852-1937) is professor in de zoölogie, zijn vrouw Anna Weber-van Bosse is plantkundige. Zij ontvangt als eerste vrouw in Nederland een eredoctoraat voor haar wetenschappelijke verdiensten.
Zoon Beint geboren
Op 1 maart 1918 krijgen Jan en Anne een zoon. Ze noemen hem Beint, naar Jan’s vader. Jan is in die periode al behoorlijk ziek en ligt veel in bed. Op de dagen dat het wat beter gaat, werkt hij hard in zijn atelier. In oktober 2020 promoveert Anne tot doctor in de theologie.
Als de kunstenaar op 23 april 1920 aan tbc overlijdt, is hij pas 30 jaar. Hij ligt begraven op de begraafplaats van Eerbeek. Op het woonhuis is op 26 april 2020 een herdenkingsplaquette onthult. Kunstenaar Monique Bosch heeft zich hiervoor laten inspireren door een zelfportret van Mankes met een uil.
Na het overlijden van Jan verhuizen Anne Mankes (34 jaar) en Beint (3) in het voorjaar van 1921 van Eerbeek naar naar Rotterdam. Hier aanvaart Anne een post als predikante. Na haar overlijden (6 maart 1972) wordt Anne ook in Eerbeek begraven. Zij deelt hier haar laatste rustplaats met Jan.
Twee maal slachtoffer van een pandemie
Naast tbc was de Spaanse griep, de andere oorzaak van Mankes vroege overlijden in 1920. Anno 2020, het jaar waarin de herdenking van 100 jaar Jan Mankes staat gepland, raast er een andere pandemie door de wereld. In de strijd tegen het huidige Covid-19 wordt vaak verwezen naar de Spaanse Griep. Hoe bizar is het dat Jan Mankes nu voor de tweede keer het slachtoffer wordt van een pandemie?
Veel exposities
Ondanks zijn korte leven, heeft Jan Mankes relatief veel geëxposeerd. Zijn werk werd en wordt nog steeds erg gewaardeerd. Het oeuvre van Mankes omvat veel zelfportretten, portretten van zijn ouders en van Anne. Daarnaast schilderde hij graag stillevens, interieurs, landschappen en dieren.
Ook na zijn dood volgen nog een groot aantal tentoonstellingen. In lijn hiermee verschijnen er ook verschillende catalogi en boeken. Zijn vrouw Anne en Richard (Rik) Roland Holst schrijven in 1923 het eerste boek over het werk van de kunstenaar.
Wordt vervolgd:
In het tweede deel van dit tweeluik staan het werk, de expositie in Museum MORE, het jubileumprogramma en een bezoek aan Eerbeek centraal.
Gebruikte bronnen voor deze biografie
Museum MORE, Stichting 100 jaar Jan Mankes , Wandelroute Mankes & Weber door Eerbeek.
Extra Tip
In Museum Mohlmann in het Groningse Appingedam kun je vanaf 2 juni t/m 28 september 2020 zelf In het Spoor van Jan Mankes lopen. Denk er met de nieuwe museumrichtlijnen a.u.b. wel even aan om vooraf online te reserveren.
© tekst Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan Museum MORE in Gorssel, Museum Bélvèdere Heerenveen, het Rijksmuseum, Rjiksprentenkabinet en alle bruikleengevers.