Ceija Stojka, oorlogsherinneringen van een Roma

UPDATE augustus 2022

Museum Het Valkhof gaat verbouwen. Het museum wordt gerenoveerd en krijgt een toegankelijkere uitstraling. Ook de presentaties van de collecties worden vernieuwd.
Vanaf 1 oktober 2022 sluit het museum daarom tijdelijk de deuren van het pand aan het Kelfkensbos voor bezoekers. De benedenverdieping blijft tot het einde van het jaar nog wel open voor scholenbezoek.
Vanaf 1 maart 2023 is een deel van de collectie te zien in het voormalige ABN AMRO gebouw.
In het voorjaar van 2025 opent het vernieuwde Museum Het Valkhof aan het Kelfkensbos.

Met de tentoonstelling Ceija Stojka, oorlogsherinneringen van een Roma, begint in Museum Het Valkhof in Nijmegen het jaar van de herdenkingen. In juni 1944 werd de basis gelegd voor de bevrijding van Europa. Na D-Day duurde het nog bijna een jaar vóór heel Europa vrij was van het juk van de Nazi’s. Het tienermeisje Ceija Stojka overleefde met haar moeder drie concentratiekampen. In ruim 150 tekeningen en schilderijen, krijg je een indruk van haar ervaringen. Op verschillende doeken staan gedichten op de achterkant. Eén ding durf ik wel te zeggen dat je na een bezoek aan Museum het Valkhof, Ceija Stojka nooit meer zult vergeten.

sneak preview: video

In een aparte zaal liggen tientallen notitieblokken en schetsboeken. Ook liggen hier foto’s uit het familiealbum. Je realiseert je dan pas hoe jong Ceija was toen ze naar Auschwitz werd gedeporteerd.

Familiegeschiedenis in een notendop

Ceija Stojka wordt op 23 mei1933 in Kraubath in de Oostenrijkse deelstaat Stiermarken geboren. Ze is het vijfde kind van Wacker en Sidonie (Sidi) Stojka, na haar komt er nog een zesde kind. Van vaderszijde behoort de familie Stojka tot de Lovara. Dit is een Romagroep die bekend staan als  paardenhandelaren. De oorsprong van de familie ligt in Hongarije, maar ze hebben eeuwenlang door Oostenrijk getrokken. Als in 1938-1939 in Oostenrijk de nazi-wetten worden ingevoerd, worden de Roma gedwongen zich op één locatie te vestigen. Vader Wacker kiest dan voor Wenen. Het uiterlijk van de (mobiele) woonwagen wordt aangepast, zodat Ceija vanaf dat moment met haar familie in een ‘houten hut woont. 

Het verhaal van een autodidact

Als Ceija 55 jaar is besluit ze haar oorlogsherinneringen vast te leggen. Eerst schrijft ze gedichten, een dertigtal notitie-blocnotes en daaruit ontstaan enkele boeken: Erinnerungen einer Rom-Zigeunerin (1988); Reisende auf dieser Welt (1992); Meine Wahl zu schreiben – Ich kann es nicht (2003); Träume ich, dass ich lebe? (Befreit aus Bergen-Belsen (2005) Ceija Stojka, Auschwitz ist mein Mantel (2008). 

Erfenis in boeken en schilderijen

Toen ze in 2013 overleed telde haar erfenis meer dan 1000  tekeningen en schilderijen in inkt, gouache en acrylverf op papier en doek. Ze heeft nooit teken- of schilderles gehad, Ceija is 100% autodidact. Alle werken heeft ze tussen 1988 en 2012 gemaakt. De tekeningen zijn verdeeld in drie thema’s: het vooroorlogse zigeunerleven, de drie concentratiekampen en het bestaan na de bevrijding. In Nijmegen begint het verhaal met een overzicht van de familiegeschiedenis en de arrestatie van haar vader.

Waar is jullie vader?

In 1941 wordt Ceija’s vader opgepakt en vanaf dat moment duiken moeder Sidi en de zes kinderen maandenlang onder. Soms kunnen ze bij familie of vrienden een paar nachten slapen. Dan verstoppen ze zich in het 16e district van Wenen in een park. Dit is in de buurt van hun houten huis, dat dan al is afgezet met prikkeldraad. In de eerste zaal zie je de woonwagen en later het houten huis in de natuur. Ceija laat ons zien hoe de zigeuners in harmonie met de natuur leefden. Midden in de zaal staat een doek dat je aan twee kanten kunt bekijken. Een zwarte pagina met teksten en een gekleurd doek met takken, struikgewas met daar tussen in grote ogen. Verder op in deze zaal hangt en zwart-wit inkttekening met de tekst “ Wo is Euer Vater?” Ceija antwoord is “Sie haben Vater mitgenommen”. 

l.Die Ravensbrückerinnen 1944 – en r. hoofdbewaker Dorothea Binz in Kamp Ravensbrück.

Ravensbrück, het vrouwenkamp

Na hun verblijf in Auschwitz (31 maart 1943 tot mei/juni 1944) worden Ceija, haar moeder Sidi en haar zus Kathi in het voorjaar van 1944 overgebracht naar het vrouwenkamp van Ravensbrück. Zus Mitzi (Romanes voor Maria) was hier in april 1944 al aangekomen. Eén van de hoofdbewakers in dit kamp is Dorothea Binz. Ceija schildert haar als personificatie van wreedheid en perversiteit. Op de 10-jarige Ceija hebben het onberispelijke uiterlijk van Dorothea en haar perfecte blonde lokken enorme indruk gemaakt.

Over Ravensbrück zegt Ceija:

“Hier word je altijd in de gaten gehouden. Deze blikken zijn mogelijk afkomstig van de wachttorens. Een enorm bloeddoorlopen oog waakt over Ravensbrück 1944’. Aan het begin van de expositie heb je ook al een groot oog gezien. Dit oog is veel meer dan ‘het boze oog’. Het staat ook symbool voor de trieste zon, het oog van de doden die de levenden in de gaten houden. Een oog dat altijd open is, en zo als getuige dient. De beelden op het netvlies, die nooit vergeten mogen worden”.

Deportatie naar Bergen-Belsen

Kon Ceija in Ravensbrück nog wat kleur ontdekken, dat was helemaal over na aankomst in Bergen-Belsen. In  januari 1945 werden Sidi en Ceija naar Bergen-Belsen overgeplaatst. De reis ging eerst per vrachtwagen en later te voet. Kathi werd naar het werkkamp Rechlin-Retzow gedeporteerd en zus Mitzi moest naar Buchenwald. De kleine Ceija overleefde Bergen-Belzen door tussen de doden te gaan slapen. Alleen op deze plek was het windvrij, volgens Ceija. Ze gaat de doden als haar vrienden en bondgenoten beschouwen. Ceija hield zich warm door zich tussen de opgestapelde lichamen te verstoppen. Ze overleefde omdat ze het leer van riemen, stukjes stof, schoenveters en gras at. Als Ceija hierover in de film zelf verteld, schieten de tranen me in de ogen. 

De bevrijding

Op 15 april 1945 wordt Bergen-Belsen bevrijd door de Geallieerden. De soldaten weten niet wat ze zien. Ceija verwoord dit op een zeer indringende manier in de film. De Britse troepen zagen in eerste instantie geen verschil tussen de doden en de kampbewoners die tussen de doden lagen. De soldaten geloofden hun eigen ogen niet, volgens Ceija “en wij moesten hen troosten in plaats van andersom“. Het kamp wordt uiteindelijk in brand gestoken om verspreiding van epidemieën te voorkomen. Ceija schildert in haar werk een prachtige boom, vol leven. Daarna volgt de laatste zaal met de gele wanden, Maria-afbeeldingen en zonnebloemen. Volgens Ceija zijn “Zonnebloemen de bloem van de Roma”. In het werk ‘Reisen in Sommer durch die Sonnenblumen’ verwijst hierna.

De zonnebloem, keert zich altijd naar de zon en is zo een symbool voor hoop.

Deze foto van Ceija Stojka (fotograaf Christa Schenpf) zie je aan het begin van de tentoonstelling. Op haar arm staat een tatoeage: Z 6399. Dit was haar kampnummer waarbij de ‘Z’ staat voor zigeuner. Het begrip zigeuner is door de nazi-betekenis verdoezeld. Zelf noemen deze nomaden zich tegenwoordig bij voorkeur Roma of Sinti.

Wat moet je weten van Ceija’s werk?

• Ceija heeft nooit teken- of schilderles gehad, ze is 100% autodidact. Alle werken heeft ze tussen 1988 en 2012 gemaakt. Ze heeft puur gewerkt vanuit haar persoonlijke herinneringen en (onderdrukte) emoties.
• Haar werk laat ons verschillende standpunten zien: de ene keer vanuit het oogpunt van een tienjarig meisje, dan weer beelden als gevolg van een analyse van een volwassen vrouw. Er zijn steeds weer onderdrukte beelden die plotseling weer opduiken. 
• De afbeeldingen die je ziet heeft Ceija niet in chronologische volgorde gemaakt. De emoties die bij haar loskwamen, bepaalden welk deel van haar herinneringen ze op dat moment ging tekenen of schilderen. Daarom zie je in verschillende zalen soms vergelijkbare afbeeldingen in verschillende variaties. 
• Er zijn twee diersoorten die steeds weer terugkomen in Ceija’s werk: kraaien en honden. Kraaien zie je van het begin tot het einde in haar werk. Is een associatie met de dood? Hierover wordt niets gezegd. De honden beschrijft ze als de woeste metgezellen van de beulen. 

• Ceija Stojka is een belangrijke stem geworden tegen het vergeten en de ontkenning van het racisme en het geweld tegen de Roma in de twintigste eeuw. Zij besprak tijdens haar leven niet alleen deze onderwerpen in de media, maar sprak er ook over op scholen en bij verenigingen.
• Als je in het Nederlands een boek van haar wilt lezen, is ‘Wij leven in het verborgene’ (2006) een aanrader.
• Deze tentoonstelling was eerder te zien in La Maison Rouge in Parijs en zal na Nijmegen ook te zien zijn in Museo Reina Sofia in Madrid.
• Vergeet aan het einde van de tentoonstelling de film Ceija Stojka niet. In deze documentaire is ze zelf aan het woord. Er wordt vaak gezegd dat één beeld meer zegt dan duizend woorden. Als je de gruweldaden uit Ceija’s mond hoort, geloof je je eigen oren niet.

Ceija Stojka, Oorlogsherinneringen van een Roma is t/m 10 juni 2019 te zien in Museum Het Valkhof in Nijmegen.

Haar leven na de oorlog

Nadat moeder Sidi en Ceija in 1945 in Wenen terugkomen, duurt het nog enkele maanden voordat zij hun overlevende familieleden hebben opgespoord. Het duurt nog jaren voor ze een vaste woonplek en werk vinden. In 1959 kreeg Ceija een vergunning om tapijten te verkopen op de markt, dat blijft ze doen tot 1984. Ceija krijgt drie kinderen: zoon Hodja (1949), dochter Silvia (1951) en zoon Jano (1955-1979). In 1988 begint ze met het opschrijven van haar oorlogsherinneringen. Na de woorden volgen de tekeningen en schilderijen. 

Nu ook te zien in Museum Het Valkhof/Nijmegen

Kinderen van de oorlog

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn er in en om de stad Nijmegen 585 kinderen omgekomen. Onder hen waren de schoolkinderen die werden getroffen tijdens het februari-bombardement. Ook veel Joodse kinderen hebben de oorlog niet overleefd. Op grote banieren wordt in vijf thema’s het leven van Nijmeegse kinderen in oorlogstijd getoond. Fotograaf Annie van Gemert (1958) reageerde op de historische foto’s met eigentijdse beelden. Zij sprak en fotografeerde kinderen die recent uit oorlogsgebieden zijn gevlucht en nu met hun familie veilig in Nijmegen wonen.

Cool Collections

Museum Het Valkhof heeft een zeer uiteenlopende collectie. Van archeologische vondsten uit de dagen van de Romeinen tot Hedendaagse kunst. Gastcuratoren Flos Wilschut en Jessica Helbach mogen als eerste een nieuwe presentatie vorm geven. Zij hebben voor Cool Collections de Valkhof collectie doorzocht en keuzes gemaakt op basis van vorm en ritme. Hierdoor ontstaan verrassend nieuwe combinaties tussen oud en nieuw. Cool Collections wordt een drieluik. Deel 1, Ritme.Vorm.Blauw  is te zien t/m 2 februari 2020. Voor de editie 2020 en 2021 worden weer andere curatoren gezocht, ieder met een geheel eigen visie op kunst en cultuur.   

Van ’t Lindenhoutmuseum – Nijmegen Neerbosch

Veilig oord in Oorlogstijd

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was het weeshuis in het Nijmeegse Neerbosch een veilige plaats voor evacués uit Gelderland én voor Engelse soldaten. Monty’s mannen werden ze genoemd. In september 1944 namen zij deel aan Operatie Veritable. Nijmegen werd hierbij bevrijd, maar werd direct daarna frontstad. De Duitsers op de noordoever van de Waal werden niet verslagen. Hierdoor kwam Nijmegen in de frontlinie te liggen. De tentoonstelling Veilig oord in Oorlogstijd vertelt zowel het verhaal van het kinderweeshuis Neerbosch als dat van de Gelderse evacués en de Engelse soldaten. De tentoonstelling loopt t/m midden 2020. Dit museum is wekelijks op woensdag geopend van 10.00 tot 16.00 uur en iedere eerste zondag van de maand van 12.00 tot 16.00 uur. De toegang is gratis.  

Wat gebeurde er die in dagen in Nijmegen?

Op 22 februari 1944 om 13.28 wordt het centrum van Nijmegen getroffen door bommen van de Geallieerden. Bijna 800 inwoners kwamen om en het oude historische centrum lag volledig in puin. Nijmegen verloor die dag haar kloppende hart en heel veel inwoners. Bijna iedere familie betreurde een of meerdere doden. In het epicentrum van het bombardement lag een kleuterschool. Sinds 2000 staat er op die plek een lege schommel, die niet meer beweegt. Jaarlijks worden op 22 februari alle slachtoffers van dit oorlogsgeweld herdacht. Het is heel bijzonder om hierbij aanwezig te zijn. Na lezingen in de St. Stevenskerk trekt de stoet naar de plaats van de schommel, daar wordt op locatie herdacht met o.a. twee minuten stilte, kransen en muziek. 

Loop zelf langs de #brandgrens

Bij de VVV en in Museum het Valkhof is een boekje met daarin de geschiedenis en de loop van de #brandgrens te koop. Met ronde roestvrijstalen plaatjes is de brandgrens nu zichtbaar in het stratenpatroon van Nijmegen. Op de plaatjes staan de namen van omgekomen burgers c.q. familieleden. In het routeboekje staan 21 persoonlijke verhalen langs de route. Wil je meer weten over deze gebeurtenis in Nijmegen kijk dan op www.brandgrens024.nl

© tekst, video en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan Museum Het Valkhof, erven Ceija Stojka, fotograaf Annie van Gemert en alle bruikleengevers.