Achter het gordijn in Düsseldorf

Achter het gordijn is de titel van een expositie vol geheimen, sluiers en wat bedrog. Aan het einde van 2016 neem ik je mee naar één van de mooiste exposities die ik dit jaar heb ervaren. Het Museum Kunstpalats in Düsseldorf is plaats ‘delict’. Hier hangen honderden gordijnen en sluiters die het oog van de toeschouwer vertroebelen, ons voor de gek houden, uitdagen en laten lachen. De Romeinse kunstenaars Parrhasius en Zeuxis zijn de aanstichters van dit bedrog. Zij inspireerden door de eeuwen heen honderden kunstenaars om hetzelfde te doen. Tot en met 22 januari 2017 kun je in Düsseldorf achter het gordijn kruipen en de wereld eens van een andere kant bekijken. Ik wens je alvast veel plezier.

 Wil jij ook even achter het gordijn kijken? 

Hoe het bedrog begon

In de 5^e eeuw voor Christus woonden en werkten Zeuxis in Athene en Parrhasius in het Turkse Ephesus. De kunstschilder Zeuxis verdiende in die dagen een fortuin met zijn veel gevraagde schilderwerk. Hij had een sterke voorkeur voor mythologische onderwerpen. Het top punt van zijn kunnen is een beroemde anekdote geworden in de wereld van de (schilder)kunst. De Romeinse schrijver Plinius beschrijft dit als volgt: Zeuxis was een meester in het natuurgetrouw schilderen. Hij schilderde een tros druiven zo treffend dat de vogels er op af kwamen omdat ze dachten dat de vruchten echt waren. Zijn vakgenoot en rivaal Parrhasius probeerde hem te overtroeven. Hij liet Zeuxis een schilderij zien met een gordijn er voor. Zeuxis was benieuwd naar het werk en vroeg waar het was. “als je het gordijn openschuift zul je het zien”, antwoorde Parrhasius. Als Zeuxis de sluier opzij wil schuiven, dringt het tot hem door dat het gordijn het schilderij is. Dit bedrog van het oog kennen wij als de ‘trompe d’oeil’. Rembrandt introduceerde deze techniek in ons land in het werk Maaltijd met Emmaüsgangers dat door medewerkers van zijn atelier is geschilderd (1648).

De opzet

De tentoonstelling ‘Achter het gordijn’ telt enkele honderden kunstwerken. Alle werken bevatten een gordijn, een sluier, een of meerdere lappen stof, of zijn ingepakt in stof. Het bedrog van het oog begint hier in de 14 eeuw en eindigt in onze tijd. Ook anno 2017 halen kunstenaars nog inspiratie uit dit bedrog. De tentoonstelling ‘Hinder dem Vorhang’, zoals onze Oosterburen het zo mooi zeggen, is opgebouwd in twee delen. In de eerste vleugel maak je een reis door de kunstgeschiedenis vanuit de 14 eeuw tot in de 20^ste eeuw.
Dit deel ‘de fascinatie van het bedekte’ is onderverdeeld in zeven thema’s: 1) De fascinatie van het bedekte; 2) Zeuxis en Parrhasius; 3) Het gordijn gaat open; 4) De openbaring van het Goddelijke; 5) Het geweld van de openbaring; 6) Displays van macht; 7) Binnen & buiten. Daarna is het tijd voor koffie en dat komt goed uit want de overgang naar deel twee, gaat via de centrale hal met de koffiehoek.

In het tweede deel staat Verborgenheid & openbaring in het surrealisme centraal. Hier zie je werken uit de stromingen Moderne kunst en Hedendaagse kunst. Het begint met ingepakte objecten van Christo en via installaties en videopresentaties kom je in het heden met The Randall (het schild) (2016) van de Keulse kunstenares Julia Gruner (1984).

  

l. Rote Vorhang Hans-Peter Feldmann - r. Plooien en Kompas Ulla von Brandenburg

De fascinatie van het bedekte

Genoeg gezegd, nu op naar het bedrog. Per onderwerp laat ik één (soms twee) werk(en) zien. Kunstwerken van jonge en oude meesters hangen door elkaar omdat de producties op thema bij elkaar hangen en niet op stijl of stroming. Juist deze keuze maakt de tentoonstelling extra boeiend en zie je schilderijen naast, beelden en installaties die hetzelfde thema uitbeelden.

Onze landgenoot Ferdinand Bol (1616-1680) bijt in de eerste ruimte het spits af met een zelfportret. Met zijn linkerhand schuift hij een gordijn op zij. Naast hem hangt het Rode Gordijn van Hans-Peter Feldmann (1941). Dit is een werk van stof en als ik achter het gordijn wil kijken, fluit een suppoost me terug. In deze entree hangt ook het eerste werk van een vrouwelijke kunstenaar, de Duitse Ulla von Brandenburg (1974) die nu in Parijs woont en werkt. Zij ontwikkelde ‘Plooien en Kompas’(2005).

     Kopergravure Zeuxis en Parrhasius door Jacob von Sandrat (1683)

Zeuxis en Parrhasius

Om lekker in de tentoonstelling te komen, vertelt Plinius hier nog eens het verhaal van Zeuxis en Parrhasius. In de vitrine ligt een dik boek opgeslagen op de bladzijde waar Jacob von Sandrat deze legende met ons deelt (1683).
Als je je omdraait ontdek je Christo’s versie van verhulling. Een winkelpui, paars geschilderd met lakens voor de ramen – Purple Store front – (1964). Wat is hier aan de hand? Wordt de winkel gerenoveerd, is de zaak failliet, heeft er een misdrijf plaats gevonden?

Het gordijn gaat open

Vanaf hier schuiven de gordijnen open, worden voiles op zij geslagen en kun je voluit op ontdekking. Ik zie de boekennar (1566) van Giuseppe Arcimboldo (1526-1593), een vrouw die vanachter het gordijn met jaloerse blik haar partner bespied (Jaloezie (1881) van Evariste Carpentier 1845-1922). Even verder op staan mensen op een kluitje voor een doek van Rembrandt. Als ze verder lopen en ik het Avondmaal van de Emmaüsgangers (1648) bekijk, ontdek ik dat het schilderij niet van de hand van de meester zelf is maar van medewerkers uit zijn werkplaats. Voor zover bekend is dit de eerste afbeelding in de Nederlandse schilder traditie waarbij het gordijn als stijlelement wordt gebruikt

We zien Jezus een maaltijd gebruiken met de Emmaüsgangers. Rechtsonder heeft Rembrandt het werk gesigneerd, maar daarna zie je nog een laag. Links hangt een wat opzij geschoven gordijn waardoor je als kijker ervaart dat je het tafereel vanuit dat perspectief ziet. De gedeeltelijke afdekking geeft het beeld iets mysterieus, iets heiligs. Aan de bovenkant op de lijst is een gordijnroe geschilderd. Als extra accent schijnt er licht op de rail. We mogen de gordijnroe en het gordijn dus niet missen.

  

l. buste door Antonio Corradini                    r. Lili Dujourie

De openbaring van het Goddelijke

Heilige afbeeldingen hebben geen kijker nodig. Het zijn weergaven van het goddelijke, die meestal verborgen blijven tot een speciaal moment. Een voorbeeld hiervan zijn kruisbeelden die in de Heilige Week (de week vóór Pasen) met een paarse doek worden bedekt. Hier zie je allerlei doeken met Bijbelse taferelen waarin doeken op verschillende manieren worden gebruikt. Als achtergrond bij Maria wat haar een Koninklijke uitstraling geeft, als lijkwade over een dode Jezus, of als doek van Veronica. Twee werken die mij in het bijzonder opvallen zijn een buste van een vrouw uit steen gehakt van beeldhouwer Antonio Corradini (1688-1752). Over het hoofd van deze vrouw hangt een ultra dunne voile … van marmer…! Het tweede intrigerende werk is een Hedendaagse werk van de Belgische kunstenares Lili Dujourie (1941). Haar spiegel met groene keep kreeg als titel: In mijn nacht nadert niemand (1985). Wat is het goddelijke dat zij ons niet laat zien?

Diplay van Macht l. Bisschop Filippo Archinto (1558) Titiaan

Displays van macht

Sinds de Oudheid zien we bij portretten van machthebbers vaak het gebruik van gordijnen. Ook hier verwijst het doek naar het sacrale en naar prestige. De plaats van het gordijn in het portret van de machthebber is aan veel regels en symboliek gebonden. Het gordijn visualiseert het proces van de tijd.

Bij dit thema van macht, past het portret van Bisschop Filippo Archinto (1558) van Titiaan. De geestelijke zit pontificaal in beeld, de rechter helft van het schilderij is bedekt met vitrage van kant. De bisschop kijkt ons door de gaatje aan. Ook in deze afbeelding verwijst het gordijn naar het goddelijke aspect van de geestelijke.

detail - Zonder titel nr. 228 (1985) Cindy Sherman

Het geweld van de openbaring

En verder gaat de reis, een verkenningstocht door de kunstgeschiedenis waarin werken van oude meesters naast producties jonge hedendaagse artiesten hangen. De titel van dit deel komt naar mijn idee het beste uit de verf in de ruimte met de verschillende doeken waarop het verhaal van Judith en (het afgehakte hoofd van) Holofernes staat afgebeeld. De open geslagen gordijnen op de verschillende werken laten ons het plaats delict zien. Helemaal aan het eind hangt een kleurenfoto van Cindy Sherman (1954). Sherman heeft in de jaren tachtig van de vorige eeuw een serie foto’s gemaakt waarin ze fotografisch een reactie geeft op oude meesters. ‘Zonder titel nr 228’ is haar versie van het Bijbels verhaal van Judith en de onthoofding van Holofernes.

Open huis Paloma Varga Weisz

Binnen & buiten

In de laatste zaal van het eerste deel ontdek ik een soort van poppenhuis. Paloma Varga Weisz  (1966) heeft vier mini kamers gebouwd die twee aan twee boven elkaar liggen. De wanden zijn behangen en voor de ramen hangen stukken vitrage. Er zit geen dak op en het pand is aan één zijde open waardoor de wind vrij spel heeft. Ben je nu binnen uit buiten? Hier hangen schilderijen waarop mensen naar buiten kijken en wij volgen die blik over hun schouders. Nan Goldin laat ons zien welk uitzicht zij had vanuit haar hotelkamer in Zürich (1988).

Deel 2

Verborgenheid & openbaring in het surrealisme

Als het modernisme opkomt, wordt het concept ‘kunst’ verder opgerekt. Dit geldt ook voor het thema’s verborgenheid en openbaring. Niet alleen een verborgen object kon een kunstvoorwerp worden, maar ook de materie die het object verbergt. Dit deel begint met verschillende ingepakt objecten. Christo is hier vertegenwoordigd met zijn ingepakt Volkswagen kever, een auto die door het inpakken zijn oorspronkelijke functie verliest. Door de zaal hangt een groot wit gordijn, het is gemaakt van wax papier, Evelina Cajacob ((1961) is de bedenker van deze installatie (zonder titel 2000/2016). Als ik om het gordijn heen loop, zie ik dat het doek niets verbergt. Aan de muur hangen twee velours doeken, een groen en een rood, samen vormen ze de Maagdendale (1982) van Lili Dujourie (1961). Het is een verwijzing naar de Orde van de Cisterciënzers. Thomas Florschuetz (1957) laat in een serie foto’s zien dat regendruppels op een raam hetzelfde mysterieuse gevoel kunnen oproepen als vitrage.

In dit deel zie je naast foto’s en schilderijen, maar kunstwerken in de ruimte. Er zijn videopresentaties en video-installaties, er is een tent van Wolfgang Kliege (1939). In zijn ‘sculptuur van een kamer II’ (1977) kun verdwijnen en weer tevoorschijn kunt komen. Klim de trap op en bekijk De Badkamer (1992) van stof van Eric Hattan (1952). Of luister naar de gesprekken tussen Arabische vrouwen in de video – Measures of Distance (1988) – van Mona Hatoum (1952). Een groot deel van de wand wordt gevuld door drie grote geschilderde vitrages – Stills (2015) – van de Deense Marie Lund (1976). De meeste indruk op mij maakte de Bump Man (2002) van Paloma Varga Weisz. In een kartonnen doos ligt een verslaafde man in een blauwe doek gewikkeld. Hij ziet eruit als een mummie. Wat doen we met onze medemens? Laten we hem liggen of bieden we hulp?

Mijn ervaringen:

• Deze expositie is mijn gouden tip voor de kerstvakantie 2016-2017. Zelden zag ik een (kunst)thema zo goed en veelzijdig uitgewerkt.
• De opzet en indeling van deze tentoonstelling is erg fascinerend. Het gordijn, de bedekking en de onthulling lopen als een rode draad of zoals je wilt de ‘Ado Gold Kante’ door alle zalen. De expositie leest als een spannend boek. Wie ziet wat? Wat zie jij? Wat zie je niet?
• Wat opvalt in de eerste zalen is dat er relatief veel werk van Nederlandse schilders hangt. Dit zijn veelal volgers van de Rembrandt School. Rembrandt introduceerde het gordijn in de Nederlandse schilderkunst en veel landgenoten hebben zijn voorbeeld gevolgd.
• De zaalteksten zijn in stijl op gefotografeerde doeken geprint.
• In het eerste deel (14 tot aan de 20^ste eeuw) zie ik bijna geen werk van vrouwelijke kunstenaars. De kunstwerken van vrouwelijke kunstenaars die hier wel hangen, zijn van hedendaagse artiesten zoals Ulla von Brandenburg (1974), Paloma Varga Weisz (1966) en Cindy Sherman (1954). In deel 2 (moderne tijd tot nu) spelen de vrouwelijke kunstenaars bijna de hoofdrol. In totaal heb ik 19 vrouwelijke kunstenaars kunnen traceren met heel divers werk.
• Ik heb intens genoten van deze reis achter het gordijn. Het is fascinerend om te zien wat kunstenaars door de eeuwen heen met dit thema hebben gedaan. Van Titiaans portret van Bisschop Filippo Archinto (1558) tot de roze winkelpui van Christo, een vrouwen portret op motieven van gordijnstof (1967) van Sigmar Polke tot de gesprekken op video (Measures of Distance 1988) van Mona Hatoum (Beiroet 1952).
• Een dag na deze expositie was ik te gast in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Directrice Beatrice Ruf vertelde over de plannen voor herinrichting van haar museum. Storytelling wordt de nieuwe kapstok in het Stedelijk. Behind the curtain is hiervan een inspirerend voorbeeld.

De tentoonstelling ‘Hinter dem Vorhang’ (Achter het gordijn, verhulling en onthulling sinds de Renaissance. Van Titiaan tot Christo))  is nog tot en met 22 januari 2017 te ontdekken in Museum Kunstpalast in Düsseldorf. De entreeprijs bedraagt € 12 (daarmee kun je ook de vaste collectie bekijken).
De catalogus (in Engels en Duits) kost in de museumwinkel € 39,90 en bij de boekhandel     € 49,90).

© Tekst en foto's Wilma Lankhorst Gebruik van de afbeeldingen met dank aan Museum Kunstpalast en de betreffende kunstenaars

In 2017 neem ik je mee naar de Kieferstrasse (Düsseldorf) voor Street Art