De wereld van Graffiti en Street Art

Alle woensdagen in november heb ik je online mee genomen in de wereld van graffiti en street art. Zowel in twee Banksy tentoonstellingen in Amsterdam als in een wandeling door de Londense wijk Shoreditch, werd ik binnen gezogen in een andere wereld. Een wereld van beelden en een heel eigen taal. Een stroming die trots is op een werkomgeving zonder regels. Vrijheid boven alles. Maar als je er dieper induikt, leer je dat er tijdens het proces ‘werk in uitvoering’ vele onzichtbare regels gelden waaraan graffitschrijvers en street-art kunstenaars worden geacht zich te houden. In het spoor van twee Nijmeegse street art kenners, werd een tipje van de kleurrijke straatkunst-sluier voor me opgelicht. Zin om mee te kijken?

Loop mee door Shoreditch in Londen

Street art in een museum

Nijmegen kent talrijke, kleurrijke muurschilderingen en nog veel meer graffitiwerk. Ik fietste er tot voor kort, net als veel anderen, gewoon aan voorbij. Maar tijdens het bezoek aan de tentoonstelling van Keith Haring in de Kunsthal in Rotterdam begon er iets in mij te kriebelen. Met toenemend enthousiasme luisterde ik naar de verhalen over Haring’s tekenavonturen in de metro van New York. De catalogus heb ik steeds weer opnieuw bekeken en zo gingen mijn ogen open voor deze creativiteit op straat. Daarna volgden er twee Banksy exposities in Amsterdam. Terug fietsend vanaf het station bekeek ik de muurschilderingen in de wijk Bottendaal opeens met andere ogen. Daarna ontdekte ik op steeds meer locaties kleurrijk graffitiwerken. Ik weet nu dat dit een heel eigen wereld is binnen de kunstscene. De vraag of het wel kunst is, dient zich direct aan. Het antwoord is meestal, nee het is geen kunst omdat het niet volgens de wegen van de klassieke kunst wordt gepresenteerd. Het is vaak gratis op publieke plekken. Maar met de ervaringen opgedaan bij de museale exposities van Keith Haring en Banksy aangevuld met de stadswandeling in Londen, ben ik geneigd om te zeggen: ja dit is echt een onderdeel van de moderne, hedendaagse kunst. Daarom is het nu de hoogste tijd voor een nadere verkenning met de wereld van de graffiti en street art.

Een stukje graffiti geschiedenis

Mijn belangrijkste literaire bron voor deze graffiti introductie is het boek ‘Banksy, de man achter de muur’ van Will Ellsworth-Jones (2012, Amsterdam, Lebowski). In Nijmegen sprak ik met street art kunstenaar Fred de Imker  die in de wijk Bottendaal al jaren actief is op dit terrein. Fred en Paulien leerden me al snel dat je graffiti schrijft en niet spuit. Daarom gebruik ik vanaf nu niet meer het begrip graffitispuiters maar graffitischrijvers. Het is maar dat je het weet.

Graffiti is een subcultuur en kent veel vormen en een lange traditie. Het begrip ‘graffiti’ komt uit het Italiaans en is het meervoud van het begrip ‘grafficar’. Het betekent: tekenen, markeren, patronen, krabbels of boodschappen schilderen, schrijven of graveren op bijvoorbeeld muren of rotswanden. Grafficar wordt ook gebruikt in de zin van krabben zoals we dat kennen bij muuropschriften en grottekeningen.
Graffiti is eigenlijk zo oud als de mensheid zelf. Waar mensen samen kwamen en informatie wilden delen, werd graffiti (beeldtaal) gebruikt. De oudste sporen van graffiti zijn teruggevonden op oude Egyptische monumenten en op muren in Pompeii. Voor de graffiti zoals wij dat kennen wordt aangenomen dat het eind jaren vijftig van de vorige eeuw voor het eerst in de Amerikaanse stad Philadelphia werd gebruikt. Bobby Beck sprayde daar in 1959 boodschappen op snelwegen rondom de stad. In dit tijd werd voor deze beeldtaal drie begrippen gebruikt: graffiti art, subway art en spraycan art. Er is bijna geen beeldtaal die zich zo snel ontwikkelt en zo snel verandert als de beeldtaal in de graffiti cultuur. Volgens graffitikenners is de graffiti cultuur in een constant staat van verandering. Daarom is deze wereld voor buitenstaanders niet gemakkelijk te begrijpen. Maar een poging wagen, loont zich!

Een wereld zonder regels

Het eerste wat een graffitischrijver je vertelt, is dat zij vrije jongens zijn en niet gebonden willen zijn aan regels. Ze werken met name illegaal. Vrijheid en anonimiteit zijn belangrijke kernwaarden in deze scène. Buitenstaanders ervaren graffiti vaak als losbandig, ongebonden, straatbeeld vervuilend, of zelfs vandalisme. Volgens graffitischrijver David Samuel is de graffiti wereld een wetteloze bezigheid moet één miljoen regels. Ook Banksy geeft aan dat traditionele graffiti artiesten een waslijst aan regels hebben die zij in acht (moeten) nemen. Banksy’s reactie hierop is: ‘Veel geluk ermee. Ik ben geen graffiti artist geworden om iemand me te laten vertellen wat ik moet doen’ (Banksy, de man achter de muur p.74). Wie meer over Banksy leest weet dat hij zijn eigen regels heeft en deze steeds weer aanpast aan nieuwe situaties. Dit doet hij vooral om optimaal publiciteit te halen uit zijn werkzaamheden.

Als je goed luistert naar de graffiti schrijvers kun je zeggen dat er één gouden regel is: je schrijft niet over het werk van een ander heen. ‘Going over’ is een belangrijk gebod dat iedere graffiti schrijver, jong (toy) of ervaren hoort te kennen én te respecteren. De meeste schrijvers respecteren elkaars werk en zullen niet met opzet over een tag, dub of piece heen sprayen. Wie zonder respect het werk van een collega schrijver beklad over overschrijft, verklaart zijn collega op deze manier de oorlog.

 Werken in de illegaliteit

Volgens Banksy is illegaliteit een onverbrekelijk deel van de graffiti-wereld. Anderen zien graffiti als een tactiek van identiteitspozen om een eigen identiteit te krijgen. Door de illegaliteit en losbandigheid wordt graffiti ook ervaren als een spelletje met de autoriteiten. De pakkans is levensgroot als je zo actief bent als Banksy of Keith Haring. Die pakkans bezorgt de graffitischrijver een adrenaline kick die hij niet zou hebben en dat zeker zou missen als het schrijfwerk legaal zou zijn. Omdat veel illegaal werk in het donker wordt aangebracht en makers tijdens hun werk steeds alert moeten blijven op acties van de politie, zijn er relatief weinig vrouwen actief zijn in de (illegale) graffiti-scene.

Graffititaal

De wereld van graffiti heeft een eigen taal. Om de afbeeldingen en de schrijfsels beter te begrijpen, omschrijf ik hier een aantal begrippen die ik van Will Ellsworth-Jones heb geleerd. Als je het werk van de graffiti-artiest zou willen indelen, kun je volgens hem zes categorieën aanhouden: de meest simpele vorm is de tag, daarna komen de throw-up en de dub, gevolgd door het piece (master piece), de wild style en op het hoogste niveau staat de production.

De tag is de persoonlijke, gestileerde handtekening van de graffitischrijver. Vaak uitgevoerd in één kleur. Een tag heeft eigenlijk geen artistieke waarde, het gaat de schrijver er primair om te laten zien dat hij er was.

 

Daarna komt de throw-up, laten we zeggen een tag met twee kleuren. Vaak uitgevoerd in de bekende bolvormige letters. De omtrek van een throw-up heeft één kleur en de bolletters worden opgevuld met een andere vulkleur. De meeste graffitischrijvers hebben én gebruiken zowel een tag als een throw-up.

Het derde begrip een dub, is graffiti uitgevoerd in zilver of met chroom verf. Volgens de Nijmeegse street art kunstenaar en graffiti king Fred de Imker is dit een begrip uit de Engelse graffiti wereld. “In ons land, in elk geval in Nijmegen, wordt dit begrip niet gebruikt. Wij noemen dit een ‘zilver’’, aldus Fred. Je ziet een zilver vooral op muren van spoorweglocaties, op treinen en op straatmuren. Een zilver worden snel gezet en wordt vaak geschreven door een groep van graffiti-artiesten.

In Londen leerde ik van Dave dat het er de graffitischrijver primair om gaat dat hij wordt gezien in zijn eigen subcultuur. Dat is eigenlijk het enige waarvoor hij het doet. Het gaat hem om ‘ons en de onzen’. Graffitischrijven heeft dus eigenlijk niets met het grote publiek te maken.

 Na de naam-tags volgt het grotere werk. De woorden piece (stuk) en master piece (meesterstuk) worden volgens Will Ellsorwth-Jones in Engeland vaak door elkaar gebruikt. In ons land is dat niet het geval. Een piece het staat voor een groter, complexer en arbeidsintensiever werk. De pak kans bij het maken van een illegaal piece is aanzienlijk groter dan bij het schrijven van een tag of throw up.

Om een piece te maken gebruikt de graffitischrijver verschillende schrijftechnieken zoals driedimensionale elementen en pijlen. Een piece wordt meestal uitgevoerd in meerdere kleuren en soms met kleurverloop. Ze worden gemaakt door schrijvers met meer ervaring. De overtreffende trap van een piece is een master piece. Je zou dit kunnen zien als een proef van bekwaamheid van de graffitischrijver. Als een master piece op een moeilijk te bereiken plaats wordt uitgevoerd dan noemen we dat een ‘heaven of giraffiti’. De maker van zo’n master piece kan in de graffiti-wereld rekenen op extra respect.

En dan is er nog de categorie van de wild style. Dit is een tekst die zo gestileerd is ontworpen en geschreven dat veel mensen, vooral buitenstaanders, de tekst of de naam moeilijk kunnen lezen. In een wild style worden vaak driedimensionale elementen verwerkt, wat het lezen van de tekst extra moeilijk maakt.

Het allerhoogste niveau in het werk van een graffiti-artiest is de production. Een productie wordt meestal door een groep uitgevoerd. Mede omdat dit grote werk arbeidsintensief is, wordt het vaak legaal uitgevoerd. Een gemeente, festivalorganisatie of eigenaar van een pand verstrekt aan een graffitischrijver of een groep van schrijvers een officiële opdracht. Bij een productie zie je ook graffitischrijvers en street art kunstenaars samenwerken. Sommige graffitischrijvers ontwikkelen zich door tot street art kunstenaar. Anderen hebben een volledige kunstopleiding gevolgd en kiezen bewust voor de kunstrichting ‘street art’. Als je naar de intentie van beide kunstvormen kijkt, gaat het hier twee aparte werelden. Daarover straks meer.

Graffiiti-rangen en samenwerking

Ondanks de slogans ‘lang leven de vrijheid en voor ons geen regels’ kent de graffiti wereld onderling echt wel verschillen tussen de schrijvers. Een nieuweling of beginneling heet toy (vrij vertaald een speeltje). De hoogste in rang is die van king en in de vrouwelijke graffitiwereld die van queen Dat zijn de schrijvers en schrijfster met veel aanzien vanwege hun geleverde prestaties (master pieces en/of productions) en hun kennis en contacten. Naast benoemde kings lopen er ook veel zelfverklaarde kings in de graffiti-wereld. In Londen zag ik een naam tag met een kroon erop en dat verwees dus naar een king. Veel schrijvers werken alleen, zeker in het begin. Wie langer op straat werkt, leert steeds meer collega’s kennen en zo ontstaan soms gelegenheidsgroepjes of langdurige samenwerkingsverbanden. De crew is een groep van samenwerkende graffiti-artiesten (rooks) die regelmatig samen schrijven.

 

links graffiti tag en rechts street art by ROA in Londen

Verschillen tussen graffiti en street art

Na al deze nieuwe begrippen, besluit ik dit overzicht met een overzicht van de grootste verschillen tussen graffiti en street art. Toen ik aan deze serie begon, dacht ik dat het allemaal één wereld was. Nu weet ik dat wat genuanceerder is. Street art is een stroming binnen de wereld  van graffiti. Waar het bij graffiti gaat om ons en de onzen, gaat het bij street art om herkenning bij het grote publiek. Een street art kunstenaar wil de openbare ruimtes in een stad of gebouw, graag mooi vorm geven. Graffitischrijvers willen primair hun naam op zoveel mogelijk plekken schrijven. Street art kunstenaars streven naar origineel werk en proberen hun werk vaak een boodschap mee te geven. De graffitischrijver doet het alléén om binnen zijn subcultuur te worden gezien: The fame of the game. Zijn tags, throw ups en wild style hebben geen doel voor de buitenwereld. Bij graffiti gaat het primair om de (decoratieve) naam tag, bij street art is de (snel herkenbare) afbeelding het doel. Graffiti is bijna altijd illegaal en street art is mede door de complexiteit van de afbeelding vaker legaal. Er zijn ook illegale vormen van street art, technieken die snel kunnen worden aangebracht. Denk hierbij aan de stickers of het gebruik van stencils. Graffitischrijvers zijn vaak vrije jongens, zonder creatieve opleiding. Het zijn bijna altijd self-made jongens en soms meisjes die hun schrijftalent op straat ontwikkelen. Onder street art artiesten kom je vaak kunstenaars tegen die een volledige kunst- of grafische opleiding hebben gevolgd. Tot die laatste groep behoort mijn Nijmeegse gids Fred de Imker.

In 2017 iedere maand een stad met graffityi & street art

De uitgebreide verkenning in de wereld van graffiti en street art heeft me veel plezier gebracht. In meerdere steden heb ik ondertussen street art en graffiti ontdekt. In het komende jaar, neem ik je iedere eerste woensdag van de maand mee naar een andere stad. Deze kleurrijke reis begint in Nijmegen, de oudste stad van ons land.

Meer lezen over street art op dit blog?

Banksy in Moco Museum
Banksy naar de beurs
Street Art in de Londense wijk Shoreditch

Love Rat (2004) Banksy

© tekst, foto’s en video Wilma Lankhorst
Met dank aan Paulien Driessen, Fred de Imker en Dave Stuart