Deel 2 drieluik Jheronimus Bosch

Werken van een Duivelskunstenaar

De Duivelskunstenaar is een aanduiding voor Jheronimus Bosch die we vaak horen. In het eerste deel van deel van het Bosch blog-triptiek heb je kennis gemaakt met de persoon & kunstenaar Jheronimus Bosch. Een ambachtsman die uitgroeit toe een groot kunstenaar. Het hart van dit blog drieluik is gereserveerd voor het (duivelse) werk van Bosch en zijn atelier. Intensief onderzoek heeft aangetoond dat we circa 25 werken aan de meester mogen toeschrijven. Zeventien daarvan zijn te zien in de tentoonstelling. Er zijn ook panelen en doeken in zijn atelier gemaakt en/of door volgers. Naast schilderen, tekende Bosch graag en veel. Negentien van de twintig tekeningen van hem zijn nu ook te zien in Het Noordbrabants Museum. Ik zou zeggen: Dat gaat naar Den Bosch toe…!

Sneak preview op video
 

Eind van de Middeleeuwen

Jheronimus Bosch leefde en werkte aan het eind van de Middeleeuwen. Tijdens zijn leven gloorde het begin van de Renaissance. Het lijkt erop dat Bosch in twee werelden heeft geleefd: de wereld van zijn verbeelding en de werkelijke wereld om hem heen. In de werkelijke wereld speelde het geloof een belangrijke rol. God speelde de hoofdrol, daarnaast waren er de engelen, talrijke heiligen en de duivel als zijn belangrijkste tegenspeler. De schepper liet de mensheid ploeteren en attendeerde hen op hun eigen verantwoordelijkheid. Bosch attendeerde zijn publiek er steeds weer op dat zij zelf kunnen kiezen voor goed of kwaad. Bosch observeerde de wereld om hem heen heel intens en creëerde daarnaast een eigen wereld waarvoor hij een unieke beeldtaal ontwikkelde. Hij is de schepper van boommensen en mensenbomen, van allerlei vormen van mengcreaturen en gedrochten van koppoters & demonen van kwelduivels en naakte wezens. Dit broedproces wordt op de tentoonstelling getoond als ‘de visioenen van een genie’.

Een inspiratiebron voor deze bijzondere creaturen zijn de vele beelden op de bogen van de St. Jan. Bosch heeft in zijn jeugd de beeldhouwers aan het werk gezien die deze fantasiefiguren uit het steen hakten.

De moraal van de Hooiwagen

Pronkstuk van de tentoonstelling is de Hooiwagen. Een drieluik uit de collectie van het Prado Museum in Madrid. De Nachtwacht onder de Bossche werken (De tuin der Lusten) is hier niet te zien. Wel hangt er iets verderop in de stad een kopie in het Jheronimus Bosch Art Centre (aanrader). Neem de tijd voor De Hooiwagen en herhaal de uitleg op de audiotour verschillende keren. Je bent hier getuige van het moraliserende verhaal over de levensloop van de mens. Als de zijluiken dicht zijn, zie je de figuur van een landloper. We weten niet waarheen en hoever zijn weg zal gaan. Dit is een metafoor voor onze eigen (onbekende) levensweg. Röntgenonderzoek toonde aan dat onder dit schilderij nog andere tekeningen schuil gaan. Bosch neemt je mee op zijn creatieproces en dat wordt hier in de tentoonstelling mooi weer gegeven in videopresentaties.

Hebzucht naar geld

Het is haast onvoorstelbaar hoeveel informatie er op deze vijf panelen staat. Centraal op het middenpaneel staat een wagen waarop een enorme berg hooi is gestapeld. Bovenop deze stapel zitten en dansen mensen. Links kijkt een engel omhoog naar God de Vader die bedenkelijk naar dit tafereel kijkt. Rechts speelt een duivelachtig figuur op een lange fluit. Toeschouwers plukken en graaien aan het hooi, alsof het goud is in plaats van doodgewoon hooi. Bosch geeft de hebzucht van burgers & geestelijken haar scherp weer. Het lijkt erop dat er na 500 jaar op dat punt niet veel is veranderd. Een moment flitst het boek ‘Dit kan niet waar zijn’ van Joris Luyendijk door mijn gedachten.

Duivelse figuren trekken de kar van het paradijs (op het linker paneel) via het leven van alledag (op het middenstuk) naar de hel op het rechter paneel. De grote stadsbrand van 1463 inspireerde Bosch voor de vuurzee die hij vaak gebruikt in hel-scènes zoals we die hier rechts zien.

Inspiratie door de eeuwen heen

Bosch creëerde unieke beelden en dat werd ook in zijn tijd al zeer gewaardeerd. Zijn geboortestad Den Bosch was in zijn tijd de vierde hoofdstad van het hertogdom Brabant. De stad lag op een kruispunt van handelswegen en ook de bouw van de St. Jan zorgde voor extra werk. Er werd volop handel gedreven en de ambachtslieden en kunstenaars in de stad konden rekenen op internationaal bezoek. Het atelier van de familie van Aken (Bosch) was in die tijd het enige schildersbedrijf tussen allerlei andere ambachtslieden zoals edelsmeden, beeldhouwers en boekdrukkers.

Ondanks zijn lidmaatschap van de Zwanenbroeders (vrij Metselaren) leefde Bosch geïsoleerd in zijn artistieke wereld. Zoals gezegd ontwikkelde hij een totaal eigen beeldtaal, die compleet nieuw was voor zijn tijd. Zelfs in onze tijd inspireert (en inspireerde) Bosch nog steeds modeontwerpers (Dior), filmmaker (Star Wars) en kunstenaars als Joan Miró, Salvador Dali en meer eigentijdse kunstenaars als Jeroen Kooijmans (met video-installatie ‘The Fish Pond Song; in het Stedelijk Museum in Den Bosch.

Joep (Atelier) van Lieshout (AVL) Slave City – De Pont in Tilburg en de Belgische artiest Jan Fabre. Laatst genoemde is vanaf 11 juni tot 18 september 2016 in het Noordbrabants Museum te zien met zijn expositie ‘Tribute to Hieronymus Bosch in Congo’. Wil je de beeldtaal van Bosch beter leren kennen, kom dan voor 8 mei naar Den Bosch en laat je inspireren door het werk van de meester.

 

Jheronimus Bosch, visioenen van een genie’ is tot 8 mei 2016 te zien in het Noordbrabants Museum in ’s Hertogenbosch.
Toegang is € 22 (voor volwassenen). Als je een Museumkaart of Rembrandt kaart heb, betaal je € 10.- Ik kan je de audiotour à € 3 p.p. van harte aanbevelen. Je kunt thuis ook een gratis app downloaden. Met dit entreebewijs kun je ook het videodrieluik The Fish Pond Song van Jeroen Kooijmans in het Stedelijk Museum bekijken en beluisteren. De kaartverkoop verloopt online via deze link.

Catalogus & Stripboek
De uitgebreide en zeer lezenswaardige catalogus (p. 192) kost € 24,95 in de Museumwinkel. Er is een speciale Bosch shop ingericht met een veelheid aan kleurrijke cadeaus en souvenirs. De makers van Suske & Wiske hebben een speciale Bosch uitgave gemaakt. Het stripalbum ‘De Bibberende Bosch’ is o.a. te koop ( € 5,99) bij Boekhandel Heinen in Den Bosch. Reis met Suske & Lambik naar Memoria en ontmoet de fantasiefiguren van Jheronimus Bosch.

Kijk voor het volledige feestprogramma Bosch 500 op deze speciale website  

Mijn collega blogger en freelance journalist Marianne Schoone, inwoner van Den Bosch houdt dit jubileumjaar een speciaal Bosch Blog bij. Ze geeft hierop aan hoe zij het Bosch jaar in haar stad beleeft. Ik wens je veel lees plezier. 

© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© foto van de Hooiwagen © collectie het Prado – foto opening © Mark Bolsius en tevens met dank aan Het Noordbrabants Museum

Succes door Nijmeegse bijdrage

Het blijft een bijzonder feit dat een museum dat zelf geen enkele Jheronimus Bosch in zijn collectie heeft, tijdelijk de wereld ontvangt met de meest uitgebreide Bosch collectie in 500 jaar. Door meervoudige waardecreatie is er voor alle deelnemers een win-win situatie gecreëerd. Als Nijmegenaar ben ik er gepast trots op dat vier wijze Jheronimus Bosch kenners, mede werkzaam aan de Radboud Universiteit in onze stad, het kloppende hart vormen van het onderzoeksteam het Bosch Research and Conservation Project (BRCP). In ruil voor o.a. deelname aan dit wereldomvattend onderzoek, het beschikbaar stellen van de gevonden informatie, het digitaliseren van de resultaten en de mogelijkheid om lang gekoesterde restauratieplannen te verwezenlijken, transformeerden een Brabantse droom in een internationaal Bosch jubeljaar.