Deel 2 in de serie Nederlandse Hanzesteden

Wist jij dat Zutphen een van de oudste steden van ons land is en dat de Berkel eens een goed begane handelsrivier was die door de stad stroomde en zorgde voor handel en wandel? Wist jij dat Zutphen de torenstad wordt genoemd? En wist jij dat er in Zutphen mosterd wordt gemaakt en dat een van de populairste streekproducten is?

Ik wist dit allemaal niet en heb dit ontdekt met hulp met mijn lokale Hanze expert Laura. Op een mooie voorjaarsdag heb ik de Hanzewandeling gelopen. Net als Hanzestad Doesburg, heeft Zutphen me verrast door haar rijke historie. Trek stevige wandelschoenen aan want de vele kinderkopjes zijn helaas geen feest voor je voeten, maar dragen wel bij aan de sfeer van een rijk verleden dat je nu nog ziet en proeft. Bij de fontein op de Markt begint de 4,5 kilometer lange Hanzewandeling. Zien we elkaar daar?

Geschiedenis in een notendop

Zutphen is een van de oudste steden van ons land en is als een Germaanse nederzetting ontstaan in de Romeinse tijd. Sinds die tijd is de locatie aan de IJssel onafgebroken bewoond geweest. De naam Zutphen komt van ‘zuidvenne’, een rivierduinencomplex tussen drassige weidegrond. Het Frankische koningshof werd hier in 882 door de Vikingen verdreven. Daarna legde Graaf Everhardus van Hameland in 890 een stevige ringwalburg aan. In de 11^e eeuw woonden er tijdelijk Duitse keizers in de stad en in 1046 schonk de Duitse keizer Hendrik III de stad aan bisschop Bernold van Utrecht. Deze geestelijk liet de eerste grote Sint Walburgiskerk bouwen en hij droeg het bestuur van de stad over aan de Graven van Zutphen. Die wisten wel raad met hun nieuw verworven machtspositie.

Graaf Otto

Het was Graaf Otto I van Gelre die Zutphen als eerste Gelderse stad stadsrechten verleende met als resultaat een eigen bestuur, een eigen rechtbank en een eigen markt. De handelsactiviteiten namen toe en in 1250 wordt een nieuwe, grotere stad gebouwd: de Nieuwstad, ten noorden van de Berkel. De ligging aan twee rivieren, de IJssel en de Berkel geeft Zutphen een zeer gunstige, strategische ligging. Een perfect punt om handel te drijven. En zo sluit Zutphen zich in 1285 aan bij de Hanzesteden. Duitse kooplieden uit het Rijnland vestigen zich in de stad en de koopmannen van Zutphen drijven handel met Engeland, Noorwegen en de havens langs de Oostzee in het noorden en Vlaanderen en Frankrijk in het zuiden. Haring, boter en bier worden via de Rijn verhandeld met wijn en hout.

Talrijke Hanzesporen

Zutphen was een actief lid van het Hanzeverbond. Er werden grote imposante koopmanshuizen en handelskantoren gebouwd. De bloeiperiode van Zutphen liep van 1200 tot 1400. De verzanding van de Berkel en de IJssel liep samen met de komst van grotere handelsschepen met meer diepgang. Zutphen moest het afleggen tegen de opkomst van de Hollandse handelssteden.

Veel bakstenen huizen

Veel van de middeleeuwse bakstenen huizen behoren tot de grootste en best bewaard gebleven huizen van ons land. En dat zie je tijdens de Hanzewandeltocht. Je ziet niet alleen getuigenissen van de glorieuze Hanzetijd maar ook restanten uit de tweede bloeiperiode van de stad in de 17^e en 18^e eeuw. De stad werd in die tijd versterkt door een ring van bolwerken en wallen. Zutphen werd Frontierstad van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
De binnenstad is vanaf 1975 op grote schaal gerenoveerd, gelukkig met behoud van veel historisch erfgoed in het centrum. Het zijn deze getuigenissen van het rijke verleden die de Hanzewandeling door de stad tot een feestje maken. Volgens de folder kun je de drie kilometer lange wandeling in anderhalf uur lopen. Ik heb zo vaak stil gestaan en foto’s gemaakt dat ik bijna de dubbele tijd nodig had om de route uit te lopen.

Hanzewandeling

De Hanzewandeling begint bij de fontein om de Markt, ik loop richting de IJssel en zie op de hoek het voormalige Huis van de Graven van Gelre. Nu een ijssalon en op deze zonnige lentedag lijkt het of het ijs gratis is, zo lang is de rij. Vanaf de trappen van het Wijnhuis heb ik een mooi overzicht over het marktplein. Doorlopend kom ik bij de Berkel, eens een grote rivier waarop in de Hanzetijd vrachtschepen voeren. Nu een gemoedelijk stadswater met groene oevers vol met madeliefjes.

De Broederenkerk

Na twee maal rechts loop ik de Rozengracht in en kom zo bij een van de oudste kloosterkerken van de stad: de Broederenkerk. Klooster- en kerk zijn in 1300 gebouwd. De kerk is nu de stadsbibliotheek en hier wordt ‘Het Grote Zutboek’ bewaard. De 100 jarige bibliotheek heeft dit boek in 2009 cadeau gekregen. Maar de jarige mocht het verzamelwerk helaas niet uitpakken, dat mag pas in 2109. Me afvragend wat er zoal in dit boek staat beschreven, loop ik naar de ingang van het oude klooster. In een deel van dit gebouw vind je nu het Stedelijk Museum. Het weer is zo mooi dat ik doorloop en een tweede lus maak in de Hanzewandeling.

Fluisterboten

De tweede lus gaat langs het station en via de Nieuwstadskerk naar de Joodse Synagoge, die beide helaas gesloten. Als ik door de poort over de Berkel loop, zie ik mensen op een kluitje staan bij de het vertrekpunt van de Fluisterboot. Een tochtje met deze fluisterboten behoort niet tot de wandeling, maar kan ik je van harte aanbevelen. Je zoeft zachtjes over de Berkel en ziet Zutphen op een totaal andere manier.

Zwerftocht door steegjes

De ruïnes van de oude Berkelpoort zijn een populair foto onderwerp. Op het informatiebord lees ik het verhaal van de ‘Berkelzomp’ een vlakke, open boot waarop goederen werden vervoerd. De route leidt me over de Berkelsingel (straat) terug naar een andere poort en zo terug naar het centrum van de stad. Ik zwerf vervolgens steegjes en zie in de Armnenhage delen van de gerestaureerde stadsmuur. Het woord ‘hage’ verwijst nog naar de oude scheidingswand van heggen. In de Agnietensteeg ontdek ik “De Schepping’, een ruim gesorteerde winkel met teken-, schilder- en hobby materialen. Helaas heb ik niet veel tijd want ik heb nog een derde lus te gaan.

Zutphen is de Torenstad

Tijdens de wandeling wordt het me duidelijk waarom Zutphen de torenstad heet. Overal zie je kerken, torens en stadspoorten. Op de hoek van de Pelikaanstraat ligt het bekende koffiehuis De Pelikaan. Naast koffie en high tea, kun je hier allerlei leuke cadeauartikelen kopen. Iets verder op links, ligt de Drogenapsteeg die toegang geeft tot de Drogenapstoren. Deze toren is in 1444 gebouwd, aan het einde van de Hanze bloeitijd en deed dienst als ‘zout toegang’ en leidde naar de zoutmarkt. De toren is uiteindelijk vernoemd naar de stadstompetist Thonis Drogenap die hier in 1535 woonde.

Walburgiskerk

De wandeling gaat terug door dezelfde steeg en daarna links via de Proostdij-kerk naar de Walburgiskerk. De oorspronkelijke kerk dateert uit 1105 en ik fantaseer hoe de deftig geklede koopmannen hier met vrouw en kinderen ter kerke gingen. De kerk die je nu ziet is van latere datum en heeft een gotische bouwstijl. In deze kerk bevindt zich de Librije, de kloosterbibliotheek uit de 16 eeuw. De medewerkers van de TIP (VVV) weten wanneer de kerk open is voor bezichtiging. Dat is dus handig om aan het begin van de route even aan hen te vragen.

Gravenhof

Het stadsdeel dat je nu binnengaat heet Gravenhof, hier lag het oude centrum van de eerste stad, vóór de bouw van de Nieuwstad in 1250. Ik loop buitenom en kom zo op de Martinetsingel. Vanwege de hoge waterstand kan ik vandaag niet onderlangs de Vispoorthaven lopen. Dus bovenlangs en via de IJsselkade, de Kuiperstraat en de Lange Hofstraat terug naar de markt. Bij de ijssalon bij het Hof van Gelre staat nog steeds een lange rij wachtende.

De Driekant

Gelukkig kan ik putten uit de tips van mijn lokale Hanze expert en zij raadt me aan een drankje te gebruiken bij de Driekant. Een biologische bakkerij waar ook een lekkere kop koffie of een regionale fruitdrank worden geserveerd. Hier klopt een ondernemers hart dat laat zien wat (h)eerlijk verantwoord ondernemen is. Dat zie je o.a. terug in het aanbod van seizoens- en regionale producten en gebruik van biologische granen (spelt) en andere grondstoffen voor het bakproces. Maar ook bij de enthousiaste medewerkers, waarvan velen met een arbeidshandicap, die hier een mooie kans krijgen om hun dromen waar te maken.

Tips van mijn lokale Hanze expert

Uiteraard geeft de VVV enkele tips in het boekje van de Hanzewandeling. Ik geef de voorkeur aan de persoonlijke favorieten van mijn lokale Hanze expert.

• Koffietip: Van Rossum koffie in het centrum aan de Turfstraat nr 10
• Lunchadres: Biologische bakkerij de Driekant – Lange Hofstraat
• Nieuw is de tweede vestiging van de Driekant, achter het station – Lijmerij 23
• Een veel gekocht souvenir is de Zutphense mosterd die je o.a. bij kaaswinkeltje ‘De Zuivelhoeve’ in het pittoreske pandje ‘De Lorssenborch’ in het centrum kunt kopen;
• Voor een goed glas wijn moet je zijn bij de Wijnhuistoren aan de Groenmarkt – met terras!
• Hét stamcafé van de echte Zutphenaren is eetcafé Pierrot aan de Houtmarkt
• Lekkere vis eet je bij visrestaurant Jan van der Krent aan de Dijckmeesterstraat
• Sta je op sterren dan is Restaurant Schultens Hoes met 1 Michelin-ster een suggestie
• Hip & Cool eet je elke vrijdag vanaf 16.00 uur bij het Koelhuis achter het station.

Cool eten in een Koelhuis

Voor de maaltijd krijg ik gezelschap. Uit de tiplijst kiezen we voor het Koelhuis. Informeel eten in een stukje industrieel cultureel erfgoed. Je vindt het Koelhuis achter het station, in de Noorderhaven dicht bij de IJssel. Het werd in 1920 gebouwd als koelhuis om ’s zomers de boter te bewaren van de aangesloten leden van de zuivelcoöperatie. In 2005 werd het koelhuis gesloten daarna kende het roerige tijden: leegstand, gekrakt, vernield en beklad. In 2011 krijgt het gebied een nieuwe bestemming en is de weg vrij voor een tweede leven. Nu als horecabedrijf waarin zakelijke evenementen, debatten, dancefeesten en privé partijen worden georganiseerd. Elke vrijdagmiddag gaan de deuren en terras open voor het Sunset café.

Als wij aankomen, staat het terras met de twee oranje bomen van gerecycled hout bom vol. Het lijkt als of we in een rij moeten gaan staan, maar dat is gelukkig een misverstand. We lopen via het terras de brede trappen op en komen in een heerlijke lichte ruimte met een grote bar, een gastvrije team en verschillende zitjes.

Na de extra lange Hanzewandeling hebben we trek, na een regionaal biertje bestellen we de daghap: Thai Curry. Daarvoor betalen we € 10,50 en dat is nog eens een leuke prijs voor een smakelijk avondeten.

Moe maar voldaan en de buikjes goed gevuld nemen we afscheid van Zutphen. Het bezoek is me erg goed bevallen en met alle tips van mijn lokale Hanze expert zou ik best een Zutfan kunnen worden.

Zondag tip 

Iedere eerste zondag van de maand ben je welkom in Zutphen voor een culturele zondag. 13 Ateliers, 3 galeries en 2 musea zijn dan geopend. Folders met meer informatie, kun je afhalen bij het Stedelijk Museum en Museum Henriette Polak en bij galerie de Oude Apotheek op de Houtmarkt 73.

Mijn lokale Hanze-expert

Voor een kennismaking met een Hanzestad roep ik steeds de hulp in van een lokale expert. Voor Zutphen heb ik aangeklopt bij Laura, een studiegenoot van me uit Breda. Ze werkt al ruim tien jaar in Zutphen en kent veel verborgen plekjes in de stad. Haar tips brachten me samen met de Hanzewandeling op leuke onverwachte plekken in de stad.

Als afsluiter nog een lees tip
Frank Smaling beschrijft in ‘Bloedstollend Zutphen’ historische verhalen uit de lange en roemrijke geschiedenis van deze Gelderse Hanzestad. De geboren Zutphenaar Smaling heeft voor elk verhaal een archeologische vondst of historische gebeurtenis gebruikt. Te bestellen bij Boek en Buro in Zutphen.

Kijk hier als je meer wilt weten over de Nederlandse Hanzesteden.

© tekst en foto’s Wilma Lankhorst