In deel twee van het tweeluik ‘Anselm Kiefer in Amsterdam’ neem ik je mee naar het Stedelijk Museum. In het eerste deel van dit tweeluik (14 maart jl.) heb ik verteld over de fascinatie van Kiefer voor Vincent van Gogh. Het tweede grote thema binnen het werk en het leven van Anselm Kiefer is de Duitse geschiedenis. Dit grote thema is de rode draad in Sag Mir wo die Blumen sind het Stedelijk Museum Amsterdam.
Anselm Kiefer en de Duitse geschiedenis
Kiefer is geboren op 8 maart 1945, in de laatste twee maanden van de Tweede Wereldoorlog. Hij groeit op in een land dat zijn pijnlijke geschiedenis tientallen jaren verzwijgt. Als kleine jongen speelt hij op de ruïnes die als stille getuigen het verhaal van de Tweede Wereldoorlog vertellen. Tijdens zijn studies aan drie kunstacademies in Duitsland is het thema de Duitse geschiedenis al een rode draad in zijn werk. Anselm Kiefer was de eerste Duitse kunstenaar die in zijn kunst de Duitse geschiedenis liet zien.
Zes jaar na zijn reis in de voetsporen van Vincent van Gogh (1963) maakt hij opnieuw een reis door Europa. Hij trekt door Zwitserland, Italië en Frankrijk en laat zich in verschillende steden op pleinen fotograferen, gekleed in het oude Wehrmachtuniform van zijn vader. In deze hoedanigheid brengt hij overal de Hitlergroet. Deze fotoserie Besetzungen (1969-1975) veroorzaak een groot schandaal in Duitsland. De leidende vraag voor Kiefer is: “wat is er mis gegaan met Duitsland?”
Sag mir wo die Blumen sind
De titel van de duo tentoonstelling Sag mir wo die Blumen sind verwijst naar het anti-oorlogslied Where have all the flowers gone? van de Amerikaanse song writer, folkzanger en activist Pete Seeger (1938). Seeger schreef het lied in 1955, in Europa werd het bekend toen Marlene Dietrich (1901-1992) er in 1962 een Duitse vertaling van uitbracht. Er bestaan anno 2025 meer dan twintig vertalingen van het lied, er is ook een versie in het Oekraïens en in het Nederlands (Jaap Fischer, 1973). Speciaal voor deze dubbeltentoonstelling heeft Kiefer een nieuw werk gemaakt, gebaseerd op dit anti-oorlogslied.
De hal op de eerste verdieping van het Stedelijk is gevuld met vijf wand vullende doeken waarin je bloemblaadjes, soldaten, vergeten kleding en een dodelijk oorlogsslachtoffer herkent. Aan de bovenrand van deze werken heeft Kiefer tekstregels uit het lied geschreven, zoals ‘Sag Mir wo die Soldaten sind’, ‘Sag mir wo die Gräber sind’, en ‘Blumen wehen im Sommerwind’.
Anselm Kiefer en het Stedelijk Museum
“Het Stedelijk heeft een lange geschiedenis met Anselm Kiefer en speelde een centrale rol in de acceptatie van zijn werk,” aldus Rein Wolfs, directeur van het Stedelijk Museum. “Die connectie wordt zichtbaar in twee bijzondere ruimtelijke installaties die nu in ons museumgebouw te zien zijn. Het is heel indrukwekkend om deze installaties naast zijn iconische werken uit de jaren 1980 te zien. Zo blikt Kiefer zowel naar het verleden als naar de toekomst.” besluit Wolfs.
In 1973 organiseerde de Zwitser Johannes Gachnang de groepstentoonstelling Bilanz einer Aktivität in het leegstaande Goethe Instituut in Amsterdam. Naast werk van George Baselitz en Markus Lüperts was hier werk van Kiefer te zien. Van zijn hand hingen hier tekeningen van zolders (Notung, 1973), nu onderdeel van de collectie van Boijmans van Beuningen. Negen jaar later kreeg Kiefer zijn eerste solotentoonstelling ons land in Galerie het Venster in Rotterdam. Het thema van deze expositie was Heliogabal (204-222 na Chr.) De gouache van Heliogabal is onderdeel van de collectie van het Kröller Müller Museum.
Hierna volgden enkele solo’s in Amsterdam (1977). Daarna beginnen Nederlandse (privé) kunstverzamelaars werk van Kiefer te kopen. Het Van Abbe Museum (Eindhoven) organiseerde in 1979 een Kiefer tentoonstelling waarna Joop van Caldenborgh (Den Haag, 1940), eigenaar van Museum Voorlinden, zich aansluit bij de kleine groep van privé verzamelaars.
Oud museumdirecteur Rudi Fuchs (Eindhoven, 1942) kende Kiefers werk. Na Eindhoven volgde een Kiefer tentoonstelling in het Groninger Museum (1980-81) en in Rotterdam in Boijmans van Beuningen. Directeur Edy de Wilde (1919-2005) van het Stedelijk Museum in Amsterdam had in die dagen ook al enkele werken van Kiefer aangekocht. Die eerste werken zoals Innerraum (1981), Resurrexit (1973) en Reis naar het einde van de nacht (1980) zijn nu ook weer in het Stedelijk Museum te zien.
Materialen waarmee Kiefer werkt
Anselm Kiefer is geen klassieke schilder. Hij gebruikt naast verf verschillende andere materialen in zijn schilderijen zoals zand, stro, goud, klei, kleding en gedroogde zaden. In zijn installaties gebruikt hij vaak lood in allerlei gradaties. In video’s zie je de meester werken kapot slaan, de brokstukken bewaart hij en gebruikt ze later opnieuw in een ander werk. Nieuwe werken die zo ontstaan lijken in eerste instantie haveloze doeken. Door het oppervlak van zijn werken opzettelijk te beschadigen, laat Kiefer ons thema’s als oorlog, geweld en verval zien en ervaren.
Anselm Kiefer leest veel en graag, hij is ook afgestudeerd in rechten en Romaanse talen. Ook fotografie is een belangrijke bezigheid én inspiratiebron voor hem. In later werk zie je steeds vaker verwijzingen naar mythen en legenden. De Duitse geschiedenis staat bol van de sagen en legenden. Naast Sag Mir wo die Blumen Sind heeft Kiefer nog een tweede nieuw werk gemaakt voor deze duo-expositie: Steigend, steigend, sinke nieder (2024).
‘Steigend, steigend, sinke nieder’
De installatie Steigend, steigend, sinke nieder, (stijgend, stijgend, zink neer) laat je fotoafdrukken zien op papier, staal en glas, andere gebruikte materialen zijn klei, as, terracotta, haar, gips, veren en gedroogde planten. Dit werk verwijst naar het zware gewicht van de menselijke geschiedenis. Aan het plafond hangen grote rollen van waaruit loden ‘filmrollen’ naar beneden vallen. Je ontdekt foto’s van Kiefers bouwwerken in La Ribaute in Frankrijk en beelden van diverse voorstellingen uit de periode 1960-1980. De titel van deze installatie verwijst naar Faust (1772-75), een werk van Goethe (1749-1832). In dit verhaal sluit Faust een pact met de duivel in ruil voor zogenaamd hogere kennis. De woorden ‘Stijgend, stijgend, zink neer’ verwijzen zowel letterlijk naar de beweging van de loden filmrollen als figuurlijk naar de verbinding tussen het aardse en het goddelijke.
Films van en over Anselm Kiefer
Tot slot zijn in het auditorium van het Stedelijk Museum enkele films van en over Anselm Kiefer te zien. Zijn film Noch ist Polen nicht verloren (1989) is in ons land niet erg bekend. Kiefer heeft de beelden vlak voor de val van het IJzeren Gordijn in Warschau opgenomen. Hij was zich toen niet bewust van dit historische moment. Het IJzeren Gordijn, ontstaan na de Tweede Wereldoorlog was een grens tussen het communistische Oostblok (Rusland en haar vazalstaten) en het kapitalistische Westen. Het IJzeren Gordijn stond symbool voor de Koude Oorlog.
Unieke duo-tentoonstelling
De duo tentoonstelling Sag Mir wo die Blumen sind omvat vijfentwintig werken van Anselm Kiefer. Deze werken zijn verdeeld over het Van Gogh Museum en het ernaast gelegen Stedelijk Museum. Dit is voor het eerst in het bestaan van beide musea dat ze samen één tentoonstelling organiseren. In het Stedelijk hangt de naamgever van deze expositie: Sag mir wo die Blumen sind (2024).
Anselm Kiefer, Sag Mir wo die Blumen sind is nog tot en met 9 juni 2025 te zien in Amsterdam. Op deze site kun je een gesprek volgen tussen het team van het Van Gogh Museum en het Stedelijk Museum. Tevens vind je hier de link voor het online bestellen van je combi-ticket. Als je wilt gaan, wacht dan niet te lang met het bestellen van je kaartje. In de voorverkoop zijn al meer dan 100.000 entreebewijzen verkocht.
© tekst en foto’s Wilma Lankhorst.
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en met toestemming van het Stedelijk Museum Amsterdam, het Van Gogh Museum, Anselm Kiefer, fotograafTomek Dersu Aaron en alle bruikleengevers.
Kiefer & Van Gogh straks in Londen
In samenwerking met het Van Gogh Museum wordt de tentoonstelling Kiefer/Van Gogh van 28 juni tot en met 26 oktober 2025 gepresenteerd in de Royal Academy of Arts in Londen. Kijk hier voor de details.
Catalogus: de moeite waard
Als je de verhalen achter de kunstwerken en het leven van Anselm Kiefer nog eens goed wilt nalezen, kan ik je de catalogus Sag mir wo die Blumen sind van harte aanbevelen.
Titel Sag mir wo die Blumen sind
Auteurs Anselm Kiefer, Simon Schama en Antje von Graevenitz
Uitgever Tijdsbeeld Gent (B)
Jaar 2025
pagina’s 200
Druk full colour met veel afbeeldingen
ISBN 9789490880491
Prijs € 34,95
De catalogus is te koop in de museumwinkels van het Van Gogh Museum en het Stedelijk, bij je favoriete boekhandel of hier online.