In 1984 gingen in New York de Guerrilla Girls de straat op om te strijden voor gelijke rechten voor vrouwelijke en mannelijke kunstenaars. Met creatieve guerrilla technieken strijden ze al ruim 40 jaar voor dit doel. Dat er iets is veranderd in de kunstwereld zie je nu langzamerhand in de tentoonstellingsprogramma’s van musea. In dit themanummer neem ik je mee naar drie exposities waarin de vrouwen centraal staan: Radicaal, vrouwelijke kunstenaars en modernisten 1910-1950  in Museum Arnhem, Frauen, Künstlerinnen zwischen Frankfurt und Paris (1910-1950) in Museum Städel in Frankfurt en de jubileumtentoonstelling Guerrilla Girls, The Art of Behaving Badly in het Frauen Museum in Wiesbaden.

Jubilerend Frauen Museum in Wiesbaden

Het Frauen Museum in Wiesbaden (fMW) is het derde, gespecialiseerde museum van vrouwelijke kunstenaars in Europa. Het oudste staat in Bonn, de tweede in Oslo. In 1984 zijn de deuren van het Frauen Museum in Wiesbaden geopend. Het veertig jarig bestaan wordt in het eerste weekend van november 2024 gevierd met de Guerrilla Girls. Dit wordt een dubbel feest omdat ook de Guerrilla Girls hun 40-jarig jubileum vieren. Deze mijlpaal wordt herdacht met de tentoonstelling The Art of Behaving Badly’. Hierin ontdek je achtergronden over de vele acties van de Guerrilla Girls in de afgelopen veertig jaar. Je ziet posters, campagnespreuken, onderzoeksresultaten omtrent vrouwelijke kunst in musea, videoclips en foto’s van acties en demonstraties.

Cambra Skadé: kunst krijgt vleugels

Tijdens ons bezoek (oktober 2024) was er op de tweede verdieping werk te zien van de Duitse kunstenaar Cambra Skadé (Beieren, 1961). Skadé onderzoekt eeuwenoude geneeswijzen en de kennis van sjamanistische vrouwen. Deze kennis maakt ze zichtbaar in haar werk. Skadé leidt ook seminars waarbij ze met vrouwen werkt om het vrouwelijk potentieel en de vrouwelijke wijsheid verder te ontwikkelen. Cambra Skadé werkt als freelance kunstenaar en is docent gewerkt op het gebied van geneeskunst en bewustzijnsontwikkeling. Haar onderzoeks- en werkgebieden zijn kunst als sjamanistische taal en de verbinding tussen kunst, magie en genezing. Ze geeft seminars, schildert, maakt films en schrijft boeken.

Kunst vliegt de deur uit

Omdat Skadé zo veel mogelijk mensen van haar kunst wil laten genieten heeft ze dit jaar een speciale actie bedacht voor bezoekers van het Frauen Museum. Drie maal heeft ze de wanden van de tweede verdieping vol gehangen met werk. Wie een bepaalt werk graag wilde, kon dat kenbaar maken op een wensenlijst. Op de laatste dag van haar expositie werden de kunstwerken verdeeld onder de liefhebbers. Wij hebben een mooie herinnering aan ons bezoek: een tekening van een vrouw met een grote koffer. Het voelde voor mij als Wilma Takes a Break. Meer weten over Cambra Skadé, bekijk dan hier haar YouTube-kanaal. 

Het Frauen Museum in Wiesbaden is een bezoek waard. Kijk hier voor de details. 

RADICAAL,
vrouwelijke kunstenaars en modernisten 1910-1950

Dan dichter bij huis. Het team van Museum Arnhem staat er om bekend dat ze al jaren meer aandacht aan vrouwelijke kunstenaars besteden dan gemiddelde collega’s. Motor achter dit streven was Liesbeth Brandt Corstius. Zij was hier van 1982 tot aan haar pensioen in 2000 museumdirecteur. Ruim veertig jaar geleden kaartte zij de ongelijkheid in de kunstwereld aan door tenminste vijftig procent kunst en ontwerp gemaakt door vrouwen te presenteren. Er was toen nauwelijks werk van kunstenaressen en ontwerpsters te zien in musea en tentoonstellingen.

Eerbetoon aan Liesbeth Brandt Cortius

Radicaal begint met een kort eerbetoon aan Brandt Corstius. Daarna volgt een zaal met recent (aangekocht) werk. In de derde ruimte begint Radicaal waarin je werk ontdekt van 60 vrouwelijke kunstenaars uit 20 landen. Ze zijn geselecteerd op de manier waarop ze belangrijk zijn geweest voor de ontwikkeling van het modernisme. Helaas wordt niet duidelijk op welke manier de werken hieraan bijgedragen hebben. De informatie bij de werken is minimaal, bij de entree van ieder zaal kun je een beknopte wandtekst lezen.

Grensverleggend en nieuwe perspectieven

De expositie viert vrouwelijke kunstenaars, die in de eerste helft van de twintigste eeuw grenzen hebben verlegd. Belangrijk hierbij is het feit dat vrouwen in ons land nog tot 1957 handelingsonbekwaam waren. Ze konden juridisch zelf geen eigen bedrijf en/of financiële administratie/bedrijf voeren. Kunstonderwijs volgen was pas vanaf het begin van de 20ste eeuw mogelijk. Waar ons land wel in voorop liep was de mogelijkheid voor vrouwelijke schilders om lid te worden van het schildersgilde St. Lucas. Judith Leyster (1609-1660)  is hier een voorbeeld van. Zo ver gaan ze in Arnhem niet terug in de tijd. De tentoonstelling in Arnhem laat zien dat vrouwen een rol speelden in de avant-garde beweging tussen 1910 en 1950. Door de geschiedschrijving en recensies geschreven door mannelijke schrijvers/recensenten werd het werk van vrouwelijke kunstenaars nauwelijks belicht. Daarnaast werd hun werk vaak in kunsthistorische hokjes geplaatst die snel werden vergeten. Denk daarbij aan werken op papier, collages, toegepaste kunst, textiel en fotografie.

Veel vergeten werk, zonder verhalen

Er hangt in Arnhem veel (vergeten) werk van vergeten vrouwelijke kunstenaars. Helaas ontbreken de verhalen van deze kunstenaars. Hun levensverhaal en de strijd die zij streden tegen bijvoorbeeld vrijheid van abortus (Erika Giavanna Klien), oog voor sociale problemen (Käthe Kollwitz) enzovoort worden helaas niet belicht. Om je een idee te geven van het aanbod hier enkele namen met links zodat je zelf verder kunt lezen: Jacoba van Heemskerck, Charley Toorop, Käthe Kollwitz, Alice Neel, Gertrud Arndt, Louise Bourgeois, Claude Cahun,   Elizabeth Catlett, Saloua Raouda Choucair, Sonia Delaunay-Terk, Leonor Fini, Hannah Höch, Erika Giovanna Klien, Alice Lex-Nerlinger,  Marlow Moss, Sophie Taeuber-Arp en Fahrelnissa Zeid. 

Je kunt Radicaal – Vrouwelijke kunstenaars en modernisme 1910-1950 tot en met 5 januari 2025 zien in Museum Arnhem. Kijk hier voor de details. Radicaal  Daarna reist de expositie door naar het Saarlandmuseum – Modern Gallery in Saarbrücken (8 februari 2025 tot en met 18 mei 2025). De derde en laatste stop is in het Belvedère in Wenen van 17 juni 2025 tot en met 12 oktober 2025.

Frauen, kunstenaars tussen Frankfurt en Parijs

Net als in Arnhem ligt in de tentoonstelling Frauen in Museum Städel in Frankfurt de focus op de periode 1910-1950. De aanpak is hier anders. Een belangrijk moment in Frankfurt is het feit dat vrouwelijke kunstenaars vanaf 1919 in Duitsland officieel kunstonderwijs mochten volgen. Naast leerlingen van de Frankfurter Schule ontdek je hier ook Duitse kunstenaars die toen al actief waren zoals Louise Breslau, Ottilie W. Roederstein en Marg Moll. Hier ontdek je hoe de vrouwen van toen razend snel effectieve netwerken wisten op te zetten. Hierdoor creëren ze kansen voor zichzelf, voor hun leerlingen en collega kunstenaars.

Een kennismaking met Ottilie W. Roederstein

Ottilie W. Roederstein (1859-1937  was tot aan dit bezoek voor mij een onbekende vrouw, maar nu vergeet ik haar niet meer). Ze komt in 1891 met haar partner Elisabeth Winterhalter (1856-1952) in Frankfurt wonen. Beide vrouwen hebben hard gestreden voor hun positie in de maatschappij. Roederstein als schilder, Winterthaler als arts. Deze strijd werd niet alleen buitenshuis gestreden, zo was de moeder van Ottilie een van haar grootste tegenstanders. Van 1882 tot 1887 woont het stel in Parijs. Daar volgt Ottilie lessen in de ateliers van Carolus Durans en J.J. Heimer. Beide heren gaven al jaren les aan de kunstacademie in Parijs.

Salon des Beaux Arts

Vanaf 1883 was het werk van Roederstein jaarlijks te zien bij Salon des Beaux Arts. ’s Morgens werkte Roederstein in de ateliers en ’s avonds volgde ze een kunstopleiding. Als Roederstein en Winterthaler in 1891 naar Frankfurt verhuizen, houdt de kunstschilder haar atelier in Parijs nog aan tot 1914. In 1889 en 1900 is haar werk te zien op de wereldtentoonstelling in Parijs en krijgt ze hier een zilveren medaille voor haar werk.

Atelier en opleidingsplaats

In Frankfurt huurt Roederstein een atelier aan de Hochstrasse 40. Kort na aankomst in Frankfurt krijgt ze de kans om werk te exposeren bij de Frankfurter Kunstverein. Op deze tentoonstelling zijn ook werken te zien van leerlingen van Roederstein. Anno 2024 zijn schilderijen van haar leerlingen te zien in het Städel. Zoals Madeleine Smith (1864-1940), Roederstein’s eerste leerling en Mathilde Battenberg (1878-1936). Elisabeth Winterhalter heeft zich na haar opleiding als arts gespecialiseerd als gynaecoloog. Zij was de eerste vrouwelijke arts in deze professie toen ze in 1891 in Frankfurt ging wonen. Na het overlijden van Roederstein (1937) beheerde Winterhalter het artistieke erfgoed van haar levensgezel, ze richt de foundation ‘Roesterstein-Winterhalter’ op. Na het overlijden van Winterhalter (1952) is deze stichting over gegaan in de Heussenstamm Foundation.

Naast schilders waren er ook vrouwelijke beeldhouwers, kunstverzamelaars en kunst recensenten op deze expositie te zien. 

Helaas is de tentoonstelling Frauen op 27 oktober 2024 gesloten. Een bezoek aan het Städel Museum is ook zonder de Frauen zeker de moeite waard. In de vaste collectie van het Städel kom je met grote regelmaat werk van vrouwelijke kunstenaars tegen. Kijk hier voor de actuele tentoonstellingsagenda.  

Nu te zien in Museum Städel

Mirror of Thoughts – kunstenaars duo Muntean/Rosenblut t/m 1 december 2024 

Fantasy & Passion – tekeningen van Carracci tot Bernini t/m 10 januari 2025 

700 jaar kunst in Städel – selectie uit de vaste collectie 

Binnenkort te zien in Museum Städel

Rembrandt’s Amsterdam, Golden Times?  27 november 2024 tot en met 23 maart 2025 

Rineke Dijkstra’s Beach Portraits van 13 december 2024 tot en met 18 mei 2025. 

extra tips vrouwelijke solo’s in ons land

Dat het werk van de Guerrilla Girls zijn vruchten heeft afgeworpen zien we de laatste tien jaar in onze musea. Er is een gestage toename van solo tentoonstellingen te zien in musea over de hele wereld.

Nu te zien in Nederland (een selectie)

Marianne Von Werefkin – Museum de Fundatie tot en met 16 maart 2025 

Miriam Völker, Falsche Flagge in het Drents Museum is tot en met 2 maart 2025 te zien.    

Beatriz Gonzáles, War & Peace, a Poetics of Gesture, Museum de Pont Tilburg tot en met 9 maart 2025. Bekijk hier de details.  

Malgorzata Mirga-Tas This is not the end, Museum Bonnefanten Maastricht tot en met 16 februari 2025.

© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de afbeeldingen met dank aan en toestemming van de genoemde musea, genoemde kunstenaars en bruikleengevers.