Kunstenaar van de maand:
Gabriele Münter, schilder met focus!
We sluiten de serie vrouwelijke kunstenaars in 2018 af met een portret van de Duitse schilder Gabriele Münter. Museum Ludwig in Keulen heeft vier grote zalen vrij gemaakt om Münters werk te laten schitteren. Naast kleurrijke doeken van Gabriele zelf, zie je hier verschillende schilderijen van haar kunstenaarsvrienden in München/Murnau: Marianne Werefkin, Alexej von Jawlensky en Wassily Kandinsky. Wat weet jij eigenlijk van Gabriele Münter?
Sneak preview: Wat zeggen de conservatoren over Münters werk?
Waar liggen de wortels van Gabriele Münter?
Gabriele Münter is op 19 februari 1877 in Berlijn geboren. Haar vader is tandarts Carl Friedrich Münter en haar moeder is Wilhelmina Münter-Scheuber. Beide ouders hebben vóór hun huwelijk in Amerika gewoond en zijn daar in 1857 getrouwd. In 1864 emigreren ze terug naar Duitsland. Gabriele is de jongste telg uit het gezin met vier kinderen. Ze heeft twee oudere broers, August en Carl en een zus Emmy.
Verhuizen naar Westfalen
Na de geboorte van Gabriele verhuist het gezin naar Herford in Westfalen. Zes jaar later gaan ze naar Koblenz. Hier overlijdt in 1886 haar vader, een jaar later overlijdt ook broer August. Na dit voorval leidt haar moeder met de overgebleven drie kinderen een teruggetrokken leven. Haar moeder is veel met zichzelf bezig en bemoeit zich nagenoeg niet met de opvoeding. Als Gabriele twintig is, overlijdt ook haar moeder. Door de erfenis worden de drie wezen Münter, financieel onafhankelijk.
Foto met drie vrouwen, Texas 1899-1900 © Gabriele Münter
Tekentalent Gabriele
Tijdens haar (middelbare) schooltijd ontdekken de docenten een kunstzinnige aanleg bij Gabriele. Als ze twintig is, volgt ze een zomercursus tekenen op een privé school, exclusief voor vrouwen. De officiële kunstacademie was in die dagen niet toegankelijk voor vrouwelijke studenten. In 1898 besluiten zus Emmy en Gabriele (dan 21 jaar) om ze samen een rondreis door Noord-Amerika te gaan maken. Ze reizen door de staten Missouri, Arkansas en Texas waar ze vooral familieleden bezoeken. Voor deze reis heeft Gabriele een Kodak camera (type Bulls Eye) gekocht. Hiermee maakt ze ruim 400 foto’s.
Wat is er bekend over een eventuele kunstopleiding en/of artistieke vorming van Münter?
Ondanks de korte tekencursus wordt de fotografie gezien als hét startpunt van Gabriels artistieke carrière. De composities van haar foto’s vallen op, ze kijkt met een fotografische oog naar haar omgeving. Deze blik neemt ze mee in haar schilder opleiding die ze na terugkomst in Duitsland begint.
Na terugkomst uit Amerika begint Gabriele in 1901 met tekenlessen op de ‘Academy of the Künstlerinnen-Verein’ in München. Ze krijgt daar les van bij Maximilian Dasio. Hierna volgt ze nog talrijke andere specialisatie opleidingen zoals houtsnijden (1902) aan de Wolff-Neumann School en lessen beeldhouwen aan de progressieve kunstopleiding, de Phalanx School. Hier ontmoet ze o.a. de Russische kunstenaar Wassily Kandinsky.
l. Edam en r. huis in Holland © Gabriele Münter 1904
De ontmoeting met Kandinsky
Heel haar leven zal Münter veel blijven reizen. In 1903 volgt ze een schildersessie in Kallmünz. Hier verlooft ze zich met Kandinsky, die toen ook nog getrouwd was. Daarna gaat het verloofde stel op reis door Europa. Van 23 mei t/m 22 juni 1904 trekken ze door ons land. Via Duitsland, Zwitserland en Frankrijk reizen ze door naar Tunesië. Op alle locaties maken zowel Münter als Kandinsky schetsen, foto’s en schilderijen. In 1906 huren ze enkele maanden een appartement in Frankrijk, eerst samen in Sèvres, later gaat Gabriele alleen door naar Parijs.
Terug in Duitsland huurt Kandinsky een appartement aan de Ainmillerstrasse in München, Münter koopt een eigen huis in Murnau.
Kanotocht 1910 © Gabriele Münter
Zomer in Murnau
In de zomer van 1908 verblijven Münter en Kandinsky samen met hun kunstenaars vrienden Marianne Werefkin en Alexej von Jawlensky in het Beierse Murnau. Hier werken ze hun (kleur)ideeën uit die in 1911 leiden tot de oprichting van Der Blauwe Reiter. Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt verlaat ze met haar Russische vrienden Duitsland. Met Kandinsky gaat ze eerst naar het Zwitserse Lindau. Later dat jaar vertrekt Kandinsky naar Moskou en reist Münter via Berlijn door naar Kopenhagen. Terugkijkend is dit de laatste keer dat Münter Kandinsky heeft gezien. Hun intieme relatie eindigt in Kopenhagen in 1915. Daarna lukt het Marianne jaren niet om te schilderen.
Münter blijft zich ontwikkelen
In de jaren twintig van de vorige eeuw begint Münter weer deel te nemen aan kunstopleidingen o.a. aan de Segal tekenschool. Met Marianne Werefkin verblijft ze o.a. in Ancona. Op 31 december 1927 ontmoet ze haar tweede liefde Johannes Eichner. Samen met hem zal ze blijven reizen. Eichner gaat haar zaken behartigen en helpt bij de vele tentoonstellingen waaraan Münter deelneemt. In 1931 vestigt het paar zich definitief in het Zuid-Duitse Murnau.
Wat inspireerde Gabriele Münter het meest in haar artistieke werk en waarom?
Zowel in de fotografie als later in haar schilderwerk heeft Gabriele een sterke voorkeur voor landschappen, portretten, interieurs, werkomgevingen en technische ontwikkelingen. Münter heeft een speciaal oog voor herhalingen, repeterende figuren en/of bewegingen en het opdelen van een groter geheel. Buiten leven en in de natuur werken inspireert haar het meest.
Gabriele Münter heeft in haar leven meer dan 250 portretten geschilderd. Op ruim 200 daarvan staan vrouwen. Citaat Münter over het schilderen van portretten:
‘Portretten schilderen is het meest gedurfde, het meest moeilijke, het meest spirituele en de meest extreme opdracht voor een kunstenaar’.
Had Gabriele Münter een eigen atelier en zo ja hoe zag haar atelier/werkdag er uit?
Munter heeft sinds ze over een eigen woning kan beschikken altijd wonen en werken gecombineerd. Als ze in oktober 1909 een huis koopt in Murnau, wordt dat ook een plek waar haar verloofde Kandinsky en vrienden Werefkin en Von Jawlensky graag werken en verblijven. Tijdens haar vele reizen, alleen of in gezelschap van andere kunstenaars werkt ze bij voorkeur buiten in de natuur.
Heeft Gabriele Münter ooit mee gedaan aan een expositie tijdens haar leven?
Ja zeker! Tijdens haar leven heeft Gabriele o.a. verschillende solo-exposities. De eerste is in januari 1908 in Kunstsalon Lenobel in Keulen. Ook is haar werk vaak te zien op groepstentoonstelling. In 1909 is ze deelneemster van de eerste groepstentoonstelling van Die Neue Künstlervereinigung München. Deze vereniging is opgericht door haar vriendin Marianne Werefkin. In het najaar van 1910 wordt er al een tweede tentoonstelling van deze groep georganiseerd, nu bij de Moderne Galerie van Heinrich Thannhauser, ook in München. Uit loyaliteit met Kandinsky trekt Münter zich terug uit de Neue Künstlervereinigung München die mede op initiatief van Werefkin is opgericht.
In tegenstelling tot Werefkin, geeft Kandinsky zijn verloofde Münter, wel een kans om mee te doen aan de eerste officiële expositie van Der Blauwe Reiter. De vindt plaats van 18 december 1911 t/m 1 januari 1912 in München. Deze bijeenkomst is het moment waarop Kandinsky zijn boek ‘Das Geistige in der Kunst’ publiceert.
We weten dan nog niet, dat de basis gedachte van dit boek terug te vinden is in ‘brieven aan een onbekende’ (1901-1906) van Marianne Werefkin.
Biënnale Venetië
In 1950 zijn er drie schilderijen van Münter op de Biënnale van Venetië te zien. Vijf jaar later in 1955 wordt ze uitgenodigd voor de Documenta in Kassel. Gabriele ontvangt vele onderscheidingen voor haar vooruitstrevende werk. Ter ere van haar 80ste verjaardag schenkt ze veel eigen werk en dat van leden van Der Blaue Reiter aan de Städtische Galerie im Lenbachhaus. Begin 1958 overlijdt Johannes Eichner en zet Münter haar carrière alleen voort.
Haar eerste solo in Amerika
In 1960, Gabriele is dan al 83 heeft ze haar eerste solo tentoonstelling in Amerika. Een selectie van haar werk is dan te zien in de Dalzell Hatfield Galleries in Los Angeles. Ruim twee jaar later, op 19 mei 1962 overlijdt Gabriele in haar huis in Murnau.
Is er een museum die een relatie heeft met het werk van Gabriele Münter?
In 1966 wordt, volgens de laatste wens van het stel, de Gabriele Münter- en Johannes Eichner Stichting opgericht. De Städtische Galerie im Lenbachhaus in München en Münters huis in Murnau vormen de twee pijlers van de Stichting. De erfenis bevat naast haar werken, ook verschillende doeken van collega’s van Der Blauwe Reiter.
Is er een boek of film over het leven van Gabriele Münter?
Gabriele Münter heeft tijdens haar leven veel geschreven over de kunst. In 1848 verschijnt van haar hand het artikel ‘Gabriele Münter, über sich selbst’ (Das Kunstwerk 2/7). In 1954 publiceert Hartlaub haar bijdrage ‘Bekenntnisse und Erinnerungen’. Later dat jaar staat in Die Kunst and das schöne Heim het artikel ‘Gabriele Münter, Mein Bild ‘Mann im Sessel’. Naast eigen geschreven teksten zijn er tientallen catalogi waarin artikelen staan over Gabriele Münter en haar drijfveren. Maar liefst 21 keer is er een monografie over haar uitgegeven. Drie ervan staan op naam van Johannes Eichner.
Mijn relatie met de kunstenaar
Tijdens mijn propedeuse kunstgeschiedenis in Leiden (1979-1980) hoorde ik voor het eerste over het werk van Wassily Kandinsky. Ik word nog steeds geraakt als ik in een museum werk van hem zie . Toen ik later in Nijmegen bij Anneke Smit verschillende cursussen kunstgeschiedenis volgde, deelde zij met ons vooral haar passie van de vrouwen in de kunst. Via haar hoorde ik van het eerste o.a. over Gabriele Münter en Marianne Werefkin.
Vrouwen in de kunst
Het vuurtje voor mijn passie voor vrouwen in de kunst werd door Smit aangestoken. Later stookt kunsthistorica Karin Haanappel dit vuur verder op. Haar aanbod met online kunstgeschiedenis omvat cursussen over vrouwelijke kunstenaars en over kunstenaarsparen. Bij het volgen van deze lessen, werd me duidelijk dat er een andere kant van de medaille is die nog te weinig wordt belicht. Hierdoor werd ik gestimuleerd om de blogserie ‘Kunstenaar van de maand’ op te zetten. Zo kan ik ook een steentje bijdragen aan het nog meer bekend maken van de rol van vrouwen in de kunst.
Waar is het werk van Gabriele Münter in 2019 te zien?
De tentoonstelling Gabriele Münter, mahlen ohne Umschweife, is nog t/m 13 januari 2019 te zien in Museum Ludwig in Keulen.
Cadeau tip Museum Ludwig
Na 30 jaar is er nu een compleet nieuwe museumgids met 2,366 afbeeldingen van kunstwerken verdeeld over 640 pagina’s. Museum Ludwig bij je thuis.
Deze nieuwe catalogus is een geweldige bloemlezing van de moderne kunst uit de 20ste en 21ste eeuw. Online of bij de boekhandel kost de catalogus € 59.
In de museumwinkel in Keulen krijg je bijna 20 euro korting en betaal je € 39,80.
Kerstmarkt in Keulen
Museum Ludwig ligt direct achter het hoofdstation van Keulen en is ook perfect te combineren met een bezoek aan de kerstmarkt.
Modern Couples in het Barbican Centre in Londen
In de expositie Modern Couples in Londen is een ruimte ingericht met werk van de vier kunstenaarsvriendin in Murnau.
Alexej von Jawlensky, Expressionisme en devotie
Ook in de tentoonstelling van Alexej von Jawlensky t/m 17 janauri 2019 in het Gemeentemuseum in Den Haag zijn enkele werken van Gabriele Münter te zien.
Daarnaast kun je het hele jaar door terecht in de Städtische Galerie im Lenbachhaus in München en Münters huis in Murnau.
© tekst en foto’s Wilma Lankhorst © gebruik van de afbeeldingen met dank aan Museum Ludwig, Städtishe Galerie im Lenbachhaus en Gabriele Münter en Johannes Eichner Stichting Murnau
Gebruikte bronnen voor dit artikel:
- Bezoek expositie in Keulen en zaalteksten van de tentoonstellingen Gabriele Münter, mahlen ohne Umschweife
- de catalogus Gabriele Münter bij de tentoonstelling
- deelnemer aan de cursus kunstenaarsparen verzorgd door kunsthistorica Karin Haanappel