Terug naar Toen in Villa Mondriaan
In Villa Mondriaan in Winterswijk gaan ze ‘Terug naar Toen’. Een artistieke reis terug naar het begon van de 20ste eeuw. De sfeer opsnuiven van de ‘Grote Tentoonstelling’ van 1909. Een unieke expositie exclusief met werk van Piet Mondriaan, Jan Sluijters en Cees Spoor. Deze drie schilders kenden elkaar van de academie in Amsterdam. Daarna gingen ze hun eigen weg. Drie nieuwe denkers, vernieuwende en controversiële kunstenaars. Reis je mee terug naar 1909?
Alvast even terug kijken?
Begin van de 20ste eeuw
De overgang van de ene naar de andere eeuw, brengt altijd veranderingen met zich mee. Bij de overgang van de 20ste naar de 21ste eeuw is er angst voor de digitale transitie. Een eeuw eerder gonsde het in Europa ook van energie. Tijdens het Fin de siècle zoeken kunstenaars naar nieuwe expressiemogelijkheden, zo ontstaat o.a. de Jugendstil/Art Nouveau. Ondanks deze zoektochten naar vernieuwing is de sfeer in de Nederlandse schilderswereld nog relatief conservatief. De strakke regelgeving van de kunstacademies bepaalt (nog) wat goede of slechte kunst is. Het eindresultaat moet ‘bien fini’ zijn, dat wil zeggen volgens de academische principes.
Avant-garde
Onderhuids broeit het wel. Vooral in Parijs zoeken kunstenaars uit allerlei disciplines én landen elkaar op in cafés en andere uitgaansgelegenheden. Ze praten over andere uitingsvormen, ze streven bezield naar vernieuwing. Ons land bevindt zich in de tweede helft van de negentiende eeuw, in een soort culturele achterhoede van Europa. Realisme en moralisme vieren hoogtij in onze literatuur in die dagen. In de schilderkunst is de Romantiek de maatgevende stijl. Bijbelse en Klassieke thema’s, portretten en natuurgetrouwe landschappen allemaal ‘bien fini’ uitgevoerd. Dit type werk wordt in die dagen als kunst geaccepteerd én gewaardeerd.
De Tachtigers
Nederlandse schrijvers beginnen zich te roeren en vormen een vernieuwende beweging: de Tachtigers (1880-1894). In hun streven naar vernieuwing krijgen naturalisme en impressionisme de volle aandacht. De veranderingen van de Tachtigers is het duidelijkst in de poëzie. Tot deze groep behoort o.a. schrijver, dichter en kunstcriticus Frederik van Eeden (1860-1932). Het zijn vooral de recensies van Frederik van Eeden die veel stof doen opwaaien over de Grote Tentoonstelling van 1909. Hij typeert hierin vooral het nieuwe werk van Mondriaan en Sluiters als typische ziektebeelden: onrealistische felle kleuren. En dan bedenk ik me: hoe bijzonder is dit? Van Eeden ageert met de Tachtigers tegen de oude moralistische literatuur. Tegelijkertijd beschrijft hij vernieuwingen in de schilderkunst als ziektebeelden.
Terug naar Toen
Met deze kritiek van Van Eeden in het achterhoofd, zit ik op de rode pluche bank in de expositie Terug naar Toen. Het team van Villa Mondriaan in Winterswijk heeft er alles aangedaan om de reis terug in de tijd soepel te laten verlopen. Bij binnenkomst in de grote expositieruimte, ga je met één stap ruim100 jaar terug in de tijd. De wanden hebben een donker rood behang met een zwarte lambrisering. Het fotobehang geeft een gevoel van drie dimensionaliteit waardoor de lambrisering echt lijkt. In het midden staat een rode, pluche bank. De Winterswijkse firma Settle heeft dit exemplaar gemaakt. Op een foto van de 1909 tentoonstelling stond dit type bank. Nu staat hier een perfect replica, aan beide kanten geflankeerd door een palm: Je bent Terug naar Toen.
v.l.n.r. zonsondergang in het Vondelpark, zelfportret, portret zonder titel (1890) © Cees Spoor
De grote onbekende: Cees Spoor
Voor het merendeel van de museumbezoekers zal Cees Spoor de grote onbekende zijn. Voor mij is hij dat in ieder geval. Judith Kadee, directeur van Villa Mondriaan, komt hem op het spoor in recensies over de Grote Tentoonstelling van 1909 in het Stedelijk (toen nog een gemeentemuseum). Piet Mondriaan, Jan Sluijters en Cees Spoor kennen elkaar via de Rijksacademie van beeldende kunst in Amsterdam. Ze zijn alle drie lid van de Moderne Kunstvereniging. Spoor en Mondriaan schilderen samen in Domburg. Met Sluijters is Mondriaan in 1911 in Parijs.
Spoor & Mondriaan
Twee maal Mondriaan: l. Kon. waskaarsenfabriek (1895-1899) en r. Polder met aangemeerde boot bij Amsterdam (1899-1900). Het linker tafereel zie je ook in de linker bovenhoek van het rechter werk.
Via Spoor maakt Mondriaan kennis met de theosofie, de wijsheid over goddelijke zaken. Spoor is een vernieuwd denker, maar als kunstenaar volgt hij de regels van de academie. Mondriaan en Sluijters bewonderen hem vooral om zijn grote kennis en zijn technische perfectie van de schilderkunst. Spoor is een veelzijdig man. Hij verdient zijn geld als tekenaar, etser, boekbandontwerper én als kunstschilder. Hier zie je vooral tekeningen en schilderijen zoals portretten, stadsgezichten en landschappen.
“Wij willen een overzichtstentoonstelling organiseren
waarin alleen ons werk te zien is. Alleen op deze manier
kunnen we de ontwikkelingen laten zien
én de persoonlijke aard van ons werk.
Dit lukt niet in een grote algemene tentoonstelling”.
citaat uit de motivatiebrief van de drie kunstenaars aan B&W van Amsterdam
& 
Twee maal Jan Sluijters l. Profeer Elisa (1904) r. Zaagmolens bij Amsterdam (1907)
Terug naar Toen: Mooie mix
Ondanks dat het maar één zaal is, trakteert Terug naar Toen je op een mooie mix van werken van Cees Spoor (1867-1928), Piet Mondriaan (1872-1944) en Jan Sluiters (1881-1957). Ik ontdek enkele vroege werken van Sluijters. Zijn kopie van de Danaë (1905) zoals de Italiaanse meester Antonio da Correggio die in 1531 heeft geschilderd. Hier recht tegenover hangen nog twee klassiekers. Met Profeet Elisa ontvangt Sluijters in 1906 de prestigieuze Prix de Rome. Met het geld van deze beurs trekt hij door Europa. Hij ontdekt nieuwe trends en ontwikkelt een eigen stijl. Hij gebruikt daarbij felle kleuren en experimenteert met nieuwe kleurcombinaties. Geen groene bomen, maar paars, blauw of oranje. ‘Typische ziektebeelden’, volgens criticus Frederik van Eeden verwijzend naar kleurrijk werk van psychiatrische patiënten. Ook de organisatie van de Prix de Rome is niet blij met deze artistieke ontwikkeling . In 1908 wordt zijn beurs door het comité weer ingetrokken.
Mijn ervaringen:
- Terug naar Toen, doet de naam eer aan, in de expositieruimte ga je, terwijl je één keer met je ogen knippert, ruim 100 jaar terug in de tijd;
- Interessante tijdscapsule waarin je ervaart hoe schokkend de vernieuwingen van Mondriaan en Sluijters geweest zijn voor hun tijdgenoten;
- Bij de entreeprijs is het gebruik van een audiotour inbegrepen. Hiermee krijg je leuke extra informatie over de sfeer van 1909, de drie schilders en hun persoonlijke ontwikkeling;
- Prachtige sfeervolle zaal waarin ik me even in het Stedelijk van 1909 waan.
- Combineer de expositie met een bezoek aan de Mondriaan-zalen op de begane grond. Hierin worden de eerste 20 jaar van Mondriaan’s leven belicht en ontdek je vroeg werk van hem.
- Hier hangt een prachtig portret dat Mondriaan in 1896 van de jonge prinses Wilhelmina heeft geschilderd.
Terug naar Toen, In het spoor van Mondriaan, Sluijters en Spoor’ is t/m 16 september 2018 in Villa Mondriaan in Winterswijk. Entreeprijs € 9 p.p. dit is inclusief een audiogids en een consumptie in het museumcafé.
In de museumwinkel kun je een routeboekje kopen waarin je Winterswijk in de voetsporen van Piet Mondriaan kunt ontdekken.
TIP
Samen met Escape Room Winterswijk heeft het team van Villa Mondriaan een spannende versie ontwikkeld voor een unieke Mondriaan Escape Room. Lees er hier alles over.
Kijik vóór je vertrekt nog even ‘vooruit naar de toekomst’, met enkele meubelontwerpen (Dutch Design) van Ineke Hans.
tekst, video en twee zaalfoto’s Wilma Lankhorst © gebruik van de afbeeldingen van werk van Cees Spoor, Jan Sluijters en Piet Mondriaan, zoals te zien in terug naar Terug naar Toen met dank aan Villa Mondriaan en alle bruikleengevers.
Meer lezen over Piet Mondriaan op dit blog?
Mijn eerste bezoek aan Villa Mondriaan
Ontdek het Mondriaan-huis in Amersfoort
De ontdekking van Mondriaan