Barbaren en Wijsgeren in Haarlem
In de expositie Barbaren en Wijsgeren, Het beeld van China in de Goude Eeuw maak je een reis terug in de tijd. Je gaat op expeditie van Nederland naar China in de Gouden Eeuw. De VOC-reizigers van de Lage Landen zochten een weg naar het Rijk van het Midden. Gedreven door het idee een omvangrijke afzetmarkt open te breken en kennis te maken met de keizer en de Chinese filosofie, werd menig expeditie opgestart. Onder hen was de reislustige kunstenaar Johan Nieuhof. Hij schreef en illustreerde een reisverslag. Maar de Chinezen zagen ook iets in ons. Jezuïeten missionaris én astronoom Ferdinand Verbiest was dagelijks te gast in de Verboden Stad en sprak met de keizer over de stand van de sterren. In de late 17e eeuw sloten de deuren tussen Nederland en China. Nu zet het Frans Hals Museum ze weer heel ver open.
Sneak Preview
Barbaren of wijsgeren?
Wie zijn in deze expeditie de Wijsgeren en wie de Barbaren? De makers houden ons een spiegel voor en zo kom je tot de conclusie, dat de Nederlanders enerzijds als barbaren werden beschouwd maar op andere terreinen ook als wijsgeren werden ervaren. De ruwe bouw en het rossige haar gaven ons voorvaderen een barbaarse uitstraling.
Op de inkttekening van Zhang Rulin (1738) staan drie (grove) Nederlanders met rood haar. Niet bepaalt frisse jongens. Maar toen de Chinezen kennis maakten met onze telescopen en vuurwapens, stegen we in achting en werden onze landgenoten ook benaderd als wijsgeren. Missionaris en astroloog Ferdinand Verbiest (Jezuïet) was bijna dagelijks te gast in de Verboden Stad. Als een van de weinige Europeanen had hij toegang tot de Keizer.
Hetzelfde geldt voor de Chinezen. Denkend aan Confucius en de keizer, hadden we in Nederland een beschaafd beeld van de Chinezen. Toen de Nederlandse handelsreizigers voet aan wal zette, zagen ze ook een ander beeld. Lomp gedrag en boerende mensen die op die luidruchtige manier duidelijk maakten dat het eten hen goed smaakte.
Reisboek uit 1655
Samensteller van deze tentoonstelling Thijs Weststeijn, houdt zich al jaren met de relatie Nederland en China in de Gouden Eeuw bezig. Eerst op de Universiteit van Amsterdam en nu op de Universiteit van Utrecht. In de catalogus die hij samen met Menno Jonker heeft samengesteld, nemen ze ons mee op hun reizen. Een belangrijke rode draad in de expositie is het reisverslag van Johan Nieuhof. De eerste druk van zijn omvangrijke reisverslag ‘Het Gezandtschap der Neêrlandtsche Oost-Indische Compagnie, aan de grooten Tartarischen Cham, den tegenwoordigen Keizer van China’ verscheen in 1655. Naast uitgebreide beschrijvingen van steden, dorpen, handwerken en zeden bevat het werk 150 ‘afbeeltsels, na ’t leven in Sina getekent’. Het zijn deze illustraties die ruim twee eeuwen lang het beeld, de stereotypen van China in Europa bepalen.
Unieke positie Nederland
Het Chinese keizerrijk, het Rijk van het Midden’ stond is de 16e en 17e eeuw voor weinig landen open. Nederland was een van de weinige Europese landen die toegang kreeg tot het Keizerlijk Hof. Door de handel tussen beide landen, werden Chinese producten voor het eerst onderdeel van ons dagelijks leven. Het Chinese porselein was buiten Nederland, alleen in de huizen en paleizen van de rijken en gekroonde hoofden te vinden. Chinese porselein werd gezien als ultieme luxe. Onze landgenoten maakten op basis van de materiaalkennis uit China eigen variaties waardoor porselein en aardewerk in alle huishoudens gebruikt werd of als sieraad te zien was.
En dan weer terug naar 2017. Ook nu nog kijken veel Europeanen met verwondering en soms verbazing naar China en de economische vlucht die het land neemt. Op de keper beschouwt is deze situatie dus vergelijkbaar met wat er in de 17e eeuw speelde.
Even gaat boven oneven
Weststeijn attendeert de oplettende bezoeker op onze eigenaardigheid om de Chinese cultuur op basis van onze ideaal beelden aan te passen. Zo telt een Pagode in China altijd een oneven aantal verdiepingen. Voor kopieën in Europa werd er gewoon een extra verdieping aan toegevoegd, omdat in onze cultuur een even aantal het ideaal is binnen de bouwwereld. Zo kon het gebeuren dat er op basis van Nieuhof’s prent ‘De Porcellyne Tooren’ in 1762 in Londen een Chinese Pagaoda met tien verdiepingen werd ontworpen voor de Royal Botanic Kew Garden.
Heden en verleden en terug
Bij het samenstellen van deze tentoonstellingen is niet alleen gekeken naar het beeld van China in de Gouden Eeuw, maar zijn ook steeds verbindingen gelegd met het nu. In de eerste zaal waar de ontdekkingsreis begint, wordt mijn oog direct naar een kolossale berg aardewerk getrokken. Hans van Bentem (Den Haag 1965) heeft van wit porselein mooie bloemen gemaakt en deze als een bloemenberg grdrappeerd. Een rode brug slingert en overspant het witte bloemenperk. Ik sta voor Installatie Red Bridge.
Twee zalen verder liggen porseleinen stroken op de vloer. Als ik dichter bijkomen ervaar ik het als boomschors. Van Bentem noemt deze vloer installatie Drift Wood (drijfhout).
In de laatste ruimte ligt een bloemenberg van gekleurd porselein (installatie Colourfield). De porseleinen bloemenberg in deze zaal wordt in tweeën gedeeld door een deel van een stuurwiel. Ik zie twee rode bogen met gouden tussenstukken. De favoriete kleuren van de Chinezen.
Ook de Chinese kunstenares Evelyn Taocheng Wang (Chengdu 1981) heeft een interventie gemaakt om haar visie op het omgekeerde oriëntalisme met ons te delen. Je ontdekt het in de stijlkamer waarin het Tulpenboek uit de Gouden Eeuw ligt. Dit boek is vernoemd naar de Haarlemse schilderes Judith Leyster. Iets verderop liggen in een vitrine vijf Chinese schilderingen van tulpen. Deze zijn gemaakt door Evelyn Taocheng Wang.
Zij is winnaar van de Volkskrant Beeldende Kunst Prijs 2016. Tegelijkertijd met de expositie ‘Barbaren en Wijsgeren’ heeft zij haar eerste solo-expositie in Museum De Hallen Haarlem (naast de St. Bavo) in Haarlem. Haar eerste Solotentoonstelling Allegory of Transience is nog te zien t/m 7 mei 2017
Made in China
Naast de officiële expositie van Barbaren en Wijsgeren, je ontdekt ook in andere ruimtes van het Frans Hals museum verbindingen met dit thema. China roept bij velen de associatie op met kopiëren en namaken. Hier zien we ook een andere kant. Toen de VOC-reizigers in China waren, zagen ze daar het beroemde Chinese porselein. Scheepsladingen vol borden, schalen en bekers gingen mee terug naar ons land. Hier werd in Haarlem een goedkopere variant in de vorm van Haarlems blauw gemaakt én moeten we eerlijk toegeven dat onze Delfts Blauw, waar wij wereldberoemd om zijn, uiteindelijk een aardewerk variant is op het luxe Chinese porselein. Dit lezende overdenk ik onze vooroordelen over het label “Made in China’. Producten met dit label zijn in de 21ste eeuw een vast onderdeel van ons dagelijks leven. Maar wat weten wij nu echt van het land en haar bewoners? De Chinese taal, tradities, filosofie en de ouderdom van de Chinese beschaving zijn nog steeds niet gemakkelijk in te passen in het westerse wereldbeeld.
Let bij je wandeling door het museum ook op de tegelplinten. Ook hier komt de relatie met de China weer terug.
Barbaren & Wijsgeren, het beeld van China in de Gouden Eeuw’ is nog te zien t/m 20 augustus 2017 in het Frans Hals Museum aan het Groot Heiligland 6 in Haarlem.
En dan nog een Grand Dessert!
Museum in Bloei
Een jaarlijks terugkerend feest in het voorjaar is de actie “Museum in Bloei’. Als enige museum in ons land biedt het Frans Hals Museum verse bloemen op zaal. Van 25 maart tot en met 21 mei 2017 ontdek je in de zalen en gangen overal verse bloemen én bijzondere vazen zoals de tulpenvazen van Jing He (Designacademie Eindhoven). Dit jaar speelde het thema ‘China-Nederland’ een rol voor studenten van de Rietveld Academie (afdeling keramiek) die jaarlijks voor het museum nieuwe vazen ontwerpen. Deze studenten worden begeleid door docent en kunstenaar Hans van Bentem.
In de eerste zaal na het museum staan twee varianties op de beroemde blauw witte tulpenvaas van Lambertus van Eenhoorn (1692-1700). Voor haar afstudeerproject aan de Design Academy in Eindhoven ging de Chinese studente Jing He (Tulip Pyramid – Copy and Identity 2016). Mede door met dit soort hedendaagse kunstwerken wordt de dialoog weer opnieuw aan gegaan. En zo blijven de China en Nederland anno 2017 nog steeds met elkaar verbonden.
© tekst, foto’s en video Wilma Lankhorst © gebruik afbeeldingen met dank aan Museum Frans Hals, Hans van Bentem, Jing He en Evelyn Taocheng Wang