Wandeling IN STIJL door Leiden

2017 - De Stijl 100 jaar- deel 8

Tijdens de Wandeling IN STIJL door Leiden, stap je in de voetsporen van Theo van Doesburg. In oktober is het 100 jaar geleden dat het eerste nummer van kunsttijdschrift De Stijl verscheen. Van Doesburg woonde in die dagen met zijn nieuwe lief Lena, aan het Kort Galgewater nr 3. Via zijn publicatie liet hij de wereld kennis maken met nieuw gedachtegoed in kunst, architectuur en ontwerpers. In deel zeven van deze rubriek, volgen we de voetsporen van Van Doesburg in Leiden en verkennen we het nieuwe Pop up Openluchtmuseum de Lakenhal.

sneak preview

Lieve Lena in Leiden

Tijdens zijn diensttijd in Tilburg (1914) leert Van Doesburg* Lena Milius kennen. Op dat moment is Theo nog getrouwd met Agnita Feis, kunstenares & dichteres. Tot over zijn oren verliefd, slaat Van Doesburg zelf aan het dichten en gebruikt Lena als inspiratiebron. Als zijn vrouw de poëtische woorden van “Mijne Liefde….” en “ Uw Liefde …” ontdekt in het tijdschrift Eenheid, reageert ze dichterlijk met “De Kunstenaar”. In dit gedicht schildert ze de echtgenoot die haar bedroog af als een opportunist. Als zijn diensttijd er op zit (1916) volgt Van Doesburg zijn lieve Lena naar Leiden. Op 11 mei 1917 wordt de scheiding met Agnita beschreven en 19 dagen later trouwt van Doesburg met Lena. Sinds april 1917 heeft Van Doesburg een atelier en woonruimte aan het Kort Galgewater nr. 3. Op dit punt beginnen wij onze tocht.

Wandelgids

Als we leiden centraal aan de centrum zijde verlaten, lopen we in één rechte lijn naar de Beestenmarkt. Na een paar honderd meter passeren we rechts de VVV  (in ANWB-winkel). Hier kun je o.a. de gids “Wandeling IN STIJL’ voor € 4,95 kopen. Met de uitstraling van het sepia-kleurige boekje verplaatst je geest zich snel terug naar 1917, naar het geboortejaar van de Moderne Kunst in Leiden. In het hart van het boekje zit een kaart waarop de handel- en wandel van Theo Van Doesburg in Leiden zich aan je openbaart. Op 17 locaties ontdek je de Leidse verbindingen met Van Doesburg en de Stijl. Ook het Pop up Openluchtmuseum de Lakenhal en de stijl-editie van ‘Beelden in Leiden’ zijn in deze wandeling opgenomen.

Waarvoor staat de stroming van De Stijl?

kunst, bedoeld voor een nieuwe mens in een nieuwe samenleving. Niet meer het individu, maar het grote geheel van de samenleving moet het uitgangspunt zijn. Een compleet nieuwe beeldtaal zou alle mensen op een gelijke manier moeten kunnen aanspreken en moeten leiden tot een meer harmonieuze wereld”.

 (bron Museum De Lakenhal)

Maison d’Artiste

Eigenwijs als we zijn wijken we iets van de route af en fietsen we via het Rapenburg naar Het Gerecht (Doelensteeg-Diefsteeg). Hier staat een maquette van het Maison d’ Artiste. In 1923 organiseert kunstverzamelaar Léonce Rosenberg in zijn Galerie de l’Effort Moderne (Parijs) een tentoonstelling over de Stijl. Van Doesburg, Piet Mondriaan en de jonge architect Cornelis van Eesteren maken samen drie architectuur ontwerpen. Op het plein hier staat een maquette van het huis van de kunstenaars. Hier zie je het resultaat van de zoektocht naar architectuur zonder ornamenten, een gebouw zonder onderscheid tussen voor- en achterkant. De ontwerpen werden nooit uitgevoerd. Studenten van de Technische Universiteit in Delft hebben onder begeleiding van Professor Mick Eekhout, voor het Stijl-jubeljaar een ontwerp op schaal (1:5) nagebouwd. Loop er om heen en ontdek zelf de ruimtelijke werking van dit (zwevende) ontwerp.

Openluchtmuseum De Lakenhal

Als je links achter Het Gerecht een steegje in loopt, kom je op het Pieterskerkhof. Hier staat de beroemde Pieterskerk van Leiden en voor de hoofdingang is het tweede deel van het pop up Openluchtmuseum ingericht. Het team van Museum de Lakenhal heeft 20 hedendaagse kunstenaars, uit alle windstreken uitgenodigd om 100 jaar na het ontstaan van De Stijl, hun visie op De Stijl te geven. Op het historische plein van het Pieterskerkhof ontdekken we twintig monumentale muurschilderingen. Hier maak je een artistieke wereldreis door De Stijl anno 2017.

Het voelt alsof we op een Street Art Festival zijn, alleen zijn de kunstenaars al vertrokken. Zij laten hun visies op 100 jaar De Stijl voor ons achter. Loose Ends is de bijdrage van de Nieuw-Zeelandse kunstenaar Guido Nieuwendijk 1967 Auckland). Nieuwendijks werk gaat over het vertalen van alledaagse gedachten en ideeën in een kunstwerk. Net als toentertijd de kunstenaars van de Stijl, legt Nieuwendijk zichzelf regels en wetten op waaraan hij zich moeten houden tijdens het maakproces.

v.l.n.r. Sigird Calon, Sanne Bruggink en Garcia-Knouwn ©De Lakenhal

Ik tel maar liefst zes bijdrages van Nederlandse vrouwelijke kunstenaars:  Linda Arts (1971, Beneden Leeuwen) , Sanne Bruggink (1970 Zwolle), Sigrid Calon (1969, Den Bosch), Henriette van ’t Hoog  (1943 Amsterdam), Marije Vermeulen (1976 Delft) en Gracia Khouw   (1967 Delft). Tot en met 27 augustus 2017 worden in dit Pop Up Openluchtmuseum (gratis) rondleidingen verzorgd. Kijk hier voor de details.

Als ik voor het lijnenspel, zonder titel, van Terry Haggerty (1970 Engeland) http://www.lakenhal.nl/nl/verhaal/terry-haggerty  sta, begint het voor mijn ogen te draaien. Zijn werk doet me denken aan het werk van zijn landgenoot Bridget Riley. Ook al werkt Haggerty tweedimensionaal, het eindresultaat dat we hier zien, roept bij mij het gevoel van ruimte op. Hij speelt op een bijzondere manier met perspectief, waardoor de blauwe lijnen los lijken te komen van de witte ondergrond. Als je lang genoeg kijkt, gaan de lijnen zelfs voor je dansen.

Beelden in Leiden

Een tweede culturele activiteit die verweven is met de Wandeling in STIJL is de 2017 editie van Beelden in Leiden. Sinds 2012 wordt jaarlijks een expositie gehouden aan de Hooglandse Kerkgracht. Jonge kunstenaars die zijn afgestudeerd aan een van de zes Nederlandse kunstopleidingen kunnen meedoen aan een selectiewedstrijd. Voor de editie van 2017 was de opdracht om een werk te maken waarbij ze zich hebben laten inspireren door 100 jaar De Stijl. Misschien is de vraag beter of De Stijl 100 jaar na dato nog relevant is voor de hedendaagse kunstenaars. Laat je verrassen door het resultaat van deze zoektocht. Naast de beelden buiten, kun je tijdens kantooruren ook Galerie Beelden in Leiden bezoeken, Hier hangt en staat extra werk van de deelnemende kunstenaars en kun je je stem uitbrengen voor de publieksrijs 2017.

Een extra editie van de beeldententoonstelling ‘Raakvlakken’ – Beelden in Leiden, is te zien in het Achmea-kantoor, dichtbij Leiden Centraal. Het kantoor gebouw (2011) is een ontwerp van architect Fons Verheijen. Hij heeft zich voor zijn ontwerp, laten inspireren door het ritme van de Russische dans van Theo van Doesburg. Met het eindresultaat dat nu in Leiden staat, brengt Verheijen een ode aan de oprichter van het kunstblad De Stijl. In de hal van dit gebouw zijn verschillende kunstwerken van hedendaagse artiesten te zien.

Van Doesburg in De Lakenhal

100 jaar na het verschijnen van tijdschrift De Stijl in Leiden, koopt museum De Lakenhal een werk van Theo van Doesburg. Het werk Contra-compositie VII uit 1924 krijgt straks een mooie plek in de gerestaureerde Lakenhal (open 2019). Van Doesburg heeft dit schilderij in Parijs gemaakt. Hij presenteert aan ons op dit doek haarfijn zijn opvattingen over De Stijl. Hij gebruikt de primaire kleuren in combinatie met zwart en wit. Hij heeft in dit werk de ruitvorm van Mondriaan toegepast. Naast dit werk kun je straks in de Lakenhal ook doeken van tijdgenoten van Van Doesburg zien zoals Floris Vester, Willem van der Nat, Hendrik Valk en Harm Kamerlingh Onnes. Tot de heropening  van Museum De Lakenhal, is het werk van Van Doesburg in het Rijksmuseum te zien.

Dag lieve Lena

Als Theo van Doesburg in november 1920 de pianiste Nelly van Moorsel ontmoet, slaat zijn verliefde hart wederom op hol. Als Nelly de ouderlijke woning in Den Haag verlaat, regelt van Doesburg een kamer voor haar aan de Oude Rijn 19a in Leiden. Lena en Nelly kunnen prima met elkaar op schieten. Van Doesburg is in die dagen veel in het buitenland, waar hij lezingen geeft over het gedachtegoed van de Stijl. In maart 1921 begint hij aan een nieuwe rondreis door Europa en Nelly gaat met hem mee. Tijdens de lezingen verzorgt zij het pianospel. Nelly komt in april voor een korte vakantie naar Weimar en trekken ze samen op. Theo stelt aan zijn vrouw voor om een driehoeksverhouding aan te gaan met Nelly en hem. Lena voelt niets voor dit idee en gaat terug naar Leiden. Theo en Nelly blijven voorlopig in Weimar. Het huwelijk met lieve Lena is voor Theo dan voorbij. Als hij in 1928 met Nelly trouwt, blijven ze definitief in het buitenland wonen.

Na de dood van Theo van Doesburg in 1931 verscheen het laatste nummer van De Stijl onder toezicht van zijn weduwe Nelly, in januari 1932.

Wist jij dat?

• Theo van Doesburg het pseudoniem naam is voor Christian Emil Marie Küpper?
• Nelly van Moorsel in 1932 toezicht houdt op het laatste nummer van de Stijl, nadat Van Doesburg zelf in 1931 is overleden?
• Dat Visit Leiden een speciale informatiepagina heeft met alle STIJL-nieuws in 2017? Lees hier verder. 

 De expositie “Raakvlakken” van Beelden in Leiden aan de Hooglandse Kerkgracht, in het Achmea-kantoor zijn nog te zien tot en met 6 augustus 2017.

De tentoonstelling In het Licht van de stijl, kun je nog tot en met 3 september 2017 zien in Galerie LUMC (Leids Universitair Medisch Centrum)  (Deze Galerie kun je het best bereiken via de LUMC-uitgang op station Leiden Centraal.

Het Openluchtmuseum De Lakenhal op het Pieterskerkhof  en Het Gerecht  is nog open tot en met 27 augustus 2017.

© tekst, foto’s en video Wilma Lankhorst
© gebruik ban de afbeeldingen met dank aan Museum de Lakenhal, Beelden in Leiden en alle kunstenaars die hebben meegewerkt aan de twee genoemde exposities.