drieluik Jeroen Bosch – deel 1 – de kunstenaar

Den Bosch verwelkomt
Jheronimus Bosch

2016 is het jaar van Jheronimus Bosch. Den Bosch verwelkomt haar verloren zoon en dat vieren we zelfs internationaal. Met de NOS voorop en koning Willem-Alexander in hun kielzog is vrijdag 12 februari het Bosch(e)feest gestart. Vandaag zaterdag 13 februari is de tentoonstelling ‘Jheronimus Bosch, visioenen van een genie’ open voor iedereen. Vóór de opening zijn online al ruim 90.000 kaarten verkocht. Je hebt tot 8 mei om de wereld van Jeroen Bosch van dichtbij te ontdekken.

Bosch triptiek

Na een vol cultureel dagprogramma in ’s Hertogenbosch is het duidelijk Jeroen Bosch is niet in één artikel te vangen. In de tentoonstelling zag ik een aantal drieluiken zoals De Hooiwagen en Het Laatste oordeel. Op dit blog ga ik de middeleeuwse Master in Imagineering eren met een drieluik. In deel een staat de kunstenaar in de schijnwerper, in deel twee zijn werken en deel drie sluit af met zijn stad en het feestprogramma van Bosch 500 in ’s Hertogenbosch.

Zoon uit schildersfamilie

Zijn geboortebewijs is nooit gevonden maar aangenomen wordt dat J(er)oen van Aken rond 1450 in ’s Hertogenbosch is geboren. We schrijven het einde van de donkere Middeleeuwen. Joen’s grootvader, Jan van Aken, was schilder en hij verhuisde in 1426 met zijn gezin vanuit Nijmegen naar Den Bosch. Jan had vijf zonen, vier van hen traden in de voetsporen van vader en werden ook schilder. Onder hen was Anthonius, de vader van Joen. Antonius verhuisde met zijn gezin in 1462 naar de Bossche Markt waar hij aan de oostkant, de kant van de ambachtsmannen, een huis met een werkplaats vond. Op deze locatie zie je nu een winkel met een groen geschilderde gevel ‘de kleine winst’. Iets voor dit pand staat een bronzen Jheronimus op een sokkel. Palet in de aanslag en met zijn blik op zijn latere woonhuis aan de deftige noordkant van de Markt.

Bouw van de St. Jan

Tijdens zijn jeugd hebben Joen en zijn broers de bouw van de St. Jan in hun geboortestad van dichtbij meegemaakt. Dit moet voor die tijd een ongekend spektakel werk zijn geweest. Ook nu nog vergapen we ons aan de vele beelden en pinakels aan de buitenzijde van de kerk, dan zwijgen we nog even over het indrukwekkende interieur van dit godshuis. Een van de unieke elementen van de St. Jan is dat de vele steunberen zijn versierd met allerlei bijzondere figuren. Deels mens, deels dier, fantasie wezens die je vanaf de grond niet kunt zien. Joen heeft als kind de beeldhouwers aan het werk gezien, hij heeft stenen zien veranderen in exotische wezens. Deze fantasiewezens zien we terug in zijn schilderijen. En vanaf 5 maart kun je deze wonderlijke wezens zelf zien als je de wonderlijke beklimming maakt van de St. Jan. Daarover meer in deel drie van deze triptiek. Een tweede evenement dat indruk heeft gemaakt op de jeugdige Joen was de grote stadsbrand van 1463.  Deze vuurzee zien we in allerlei variaties terug in de vele hel-scènes op zijn doeken.

Lieve Vrouwe Broederschap

Joen treedt net als zijn twee broers en twee neven in het geschilderde familiespoor. Er zijn geen dateerbare kunstwerken bekend van de schilderende familieleden van Joen. Algemeen wordt aangenomen dat hij door zijn ooms en vader werd opgeleid in de familiewerkplaats aan de Markt. In 1480 trouwde Joen met de Aleid van de Meervenne. Hiermee betrad Joen de wereld van de welgestelde handelaren. Het huwelijk bleef kinderloos en Aleid zou haar man uiteindelijk zes jaar overleven. Hun huis is in de tentoonstelling te zien op het schilderij De Lakenmarkt uit 1530. Joen maakte naast schilderingen op paneel en doek, ontwerpen voor afbeeldingen op gebrandschilderd glas, borduursels en gietwerk. Ook adviseerde hij andere kunstenaars over opdrachten. De eerste bron die melding maakt van Joen’s activiteit is een vermelding tijdens de werkzaamheden voor een retabel voor de Onze Lieve Vrouwe Broederschap in 1475. Het citaat ’thonys den maelder en sync sonen’ verwijst naar schilder Anthonius (van Aken) en zijn zonen.

Van Aken wordt Bosch

Tussen 1480 en 1482 schildert Joen samen met zijn broer Goessen een drieluik voor de St. Jan. Een tweede stuk maakt hij voor het hoogaltaar van de kerk van de Dominicanen in Brussel. Zijn werk valt nu ook internationaal op. In 1505 schenkt Filips de Schone, hertog van Bourgondië, het drieluik De verzoeking van de Heilige Anthonius, aan zijn vader, de invloedrijke Maximiliaan van Oostenrijk. De bekendheid van Joen van Aken en zijn werk groeit nu snel. Filips bestelt daarna bij hem een nieuw drieluik ‘Het Laatste Oordeel’. In de rekenboeken van de hertog staat deze bestelling vermeld onder de naam ‘Jheronimus van Aken, genaamd Bosch’. De schilder had zijn voornaam al veranderd in de chique Latijnse variant Jheronimus en hij voegde daar Bosch aan toe. Hij woonde en werkte in Den Bosch en hij wilde niet dat dit werd verward met de stad Aken. Vanaf dat moment zien we steeds meer schilderijen met daarop zijn eigen signatuur. Bosch zelf was dol van woordspelletjes. Zo betekent Hiëronymus in het Grieks ‘heilig bos’. Door zichzelf Jheronimus Bosch te noemen werd dat dus ‘Bos Bos’. Het thema bos zien we vaak terug in zijn werk, bijvoorbeeld bij Hiëronymus in gebed en in de tekening Het veld heeft oren en het bos heeft oren. Beide nu te zien in Den Bosch.

Grootste Bosch collectie ter wereld

Jheronimus Bosch is als kunstenaar actief tussen 1480 en 1516. In dat jaar sterft hij, waarschijnlijk aan de gevolgen van een epidemie die toen eerste. In de boeken van de Zwanenbroeders staat zijn begrafenis van 9 augustus 1516 beschreven. Veel werk is helaas in de loop van de eeuwen verloren gegaan aan o.a. branden, de Beedenstorm (o.a. 1566 in St. Jan) en nieuwe visies op kunst waardoor altaarstukken werden vervangen door andere kunstwerken. Na intensief onderzoek nemen de wetenschappers nu aan dat er zo’n 25 panelen en triptieken van zijn hand zijn daarnaast worden circa 25 tekeningen als eigenhandig werk van deze Bosche kunstenaar beoordeeld. Een groot deel hiervan (20 schilderijen, 19 tekeningen en 7 panelen) zijn nu allemaal te zien in Den Bosch. De grootste Bosch-collectie ter wereld, een unieke evenement, mag je niet missen.

Jheronimus Bosch, visioenen van een genie’ is tot 8 mei 2016 te zien in het Noordbrabants Museum  in ’s Hertogenbosch.

Toegang is € 22 (voor volwassenen). Deelnemers aan de Museumkaart en Vereniging Rembrandt betalen € 10.- De audiotour (die heb je echt nodig) kost € 3 p.p.
Met dit entreebewijs kun je ook het videodrieluik The Fish Pond Song van Jeroen Kooijmans in het aangrenzende Stedelijk Museum bekijken en beluisteren.
De kaartverkoop verloopt online via deze link.

De uitgebreide en zeer lezenswaardige catalogus (p. 192) kost € 24,95 in de Museumwinkel. Er is ook een speciale Bosch shop ingericht met een veelheid aan kleurrijke cadeaus en souvenirs.

Voor het volledige feestprogramma Bosch 500 is er een speciale website .

Jheronimus Bosch is de belangrijkste en meest oorspronkelijke middeleeuwse kunstenaar die ons land heeft voortgebracht. Het is een langgekoesterde ambitie om in 2016 het overgrote deel van zijn oeuvre naar zijn geboortestad ’s-Hertogenbosch te laten terugkeren. Geweldig ook dat een nieuwe generatie kennis kan maken met dit in alle opzichten unieke werk.  Charles de Mooij, directeur van Het Noordbrabants Museum

 © tekst en foto’s Wilma Lankhorst
 met dank aan Het NoordbrabantsMuseum en Bosch500.

Wordt vervolgd: deel twee drieluik: zijn werken en deel drie: zijn stad

Eerder verschenen op dit blog over Jheronimus Bosch – De ontdekking van de Verzoeking van de Heilige Anthonius.