Maria van Gelre is terug in Nijmegen!
UPDATE augustus 2022
Museum Het Valkhof gaat verbouwen. Het museum wordt gerenoveerd en krijgt een toegankelijkere uitstraling. Ook de presentaties van de collecties worden vernieuwd.
Vanaf 1 oktober 2022 sluit het museum daarom tijdelijk de deuren van het pand aan het Kelfkensbos voor bezoekers. De benedenverdieping blijft tot het einde van het jaar nog wel open voor scholenbezoek.
Vanaf 1 maart 2023 is een deel van de collectie te zien in het voormalige ABN AMRO gebouw.
In het voorjaar van 2025 opent het vernieuwde Museum Het Valkhof aan het Kelfkensbos.
Maria van Gelre is terug!
Museum Het Valkhof en de Radboud Universiteit hebben haar terug gehaald naar Nijmegen. Na een voorbereiding van vier-en-een-half jaar is de Franse prinses terug in Gelderland. Je kunt in de komende maanden een historische reis maken met haar middeleeuwse gebedenboek is de reisgids. In 2005 ging het boek achter slot en grendel. Nu krijg je éénmalig de kans om deze ‘verborgen schat’ in Museum Het Valkhof te zien. Wat weet jij van prinses Marie d’Harcourt en hertog Reinald IV van Gelre en Gulik?
Maak alvast kennis met Maria van Gelre
Ontmoet Maria van Gelre
Ik ben geboren in Gelderland en dacht mijn geschiedenis aardig te kennen. Met de aankondiging van de expositie ‘Ik, Maria van Gelre’, ontdek ik hiaten in mijn kennis. Daarom ga ik eerst op zoek naar de hoofdpersonen, vóór ik de tentoonstelling bezoek. Marie is in 1380 als de Franse prinses Marie d’Harcourt in Normandië geboren. Haar moeder is Catherine de Bourbon, tante van de Franse koning Karel VI.
Marie als hofdame
Als tienermeisje wordt Marie hofdame van de Italiaanse Valentina Visconti en Louis d’Orléans, de broer van de Franse koning. Zo maakt Marie al op jonge leeftijd kennis met de verfijnde Franse hofcultuur én met schrijfster Christine de Pizan. De Franse hofcultuur wordt gezien als de meest artistieke en culturele van Europa. Als er een politiek huwelijk voor de vijfentwintigjarige Marie wordt geregeld, moet ze de Franse luxe achter zich laten. Haar nieuwe leven met een man van 40, ligt in de koude winderige Lage Landen.
Wie is Reinald IV?
Over de juiste schrijfwijze van zijn naam bestaan meerdere lezingen. Of het nu Reinald of Reinoud is, in alle gevallen is hij de zoon van Willem II van Gulik (1325-1993) en Maria van Gelre (1327-1397). Maria noemt hem Reinald, daarom houd ik deze schrijfwijze hier aan. Reinald (1365-1423) erft na de dood van zijn oudste broer (Willem I) in 1402 een dubbele titel. Hij staat in de historie te boek als Reinald IV van Gulik Hertog Van Gelre en Gulik, graaf van Zutphen. Als de verhalen kloppen, leefde hij een nogal ongebonden leven. Reinald zou zes bastaardkinderen hebben verwekt.
Zorgen voor een wettelijke opvolger
Wanneer Reinald IV op 5 mei 1405 in Crécy met de Franse prinses Marie d’Harcourt trouwt, heeft het stel maar één opdracht: zorgen dat er een wettige opvolger komt. Ondanks de forse bruidsschat van 30.000 Franse Franc (nu vergelijkbaar met zo’n 70 miljoen Euro) is succes helaas niet verzekerd. Ook voor Reinald IV geld zijn dat ‘behaalde resultaten’ in het verleden, geen garantie geven voor de toekomst. Het gearrangeerde huwelijk blijft kinderloos.
Welkom in Gulik en Gelre
Na de trouwerij duurt het nog tot eind juli 1405 voor het kers verse bruidspaar in het hertogdom Gulik aankomt. Het samengestelde hertogdom van Reinald van Gelre en Gulik, is op dat moment een van de meest welvarende in West-Europa. Samen met Reinald maakt Maria een kennismakingsreis door haar nieuwe land. Via Roermond en Venlo, reizen ze door naar Nijmegen en Arnhem. Maria maakt kennis met haar onderdanen en leert heel snel een nieuwe taal. Daarnaast maakt ze kennis met de rijke, ontwikkelde cultuur van Gulik & Gelre.
Het hofleven van Maria en Reinald
Het grondgebied van het hertogdom Gulik en Gelre is omvangrijk. Het zogenaamde land van Gulik ligt tussen het gebied van de bisschop van Keulen en het bisdom van Luik. Tot Gelre behoren o.a. het graafschap Zutphen en gebieden ten westen van de Neder-Rijn. Op allerlei locaties in dit uitgestrekt hertogdom bezitten Reinald en Maria belangrijke burchten. Ze hebben o.a. residenties in Zutphen, Nijmegen, Grave en Kasteel Rosendael in de omgeving Arnhem.
Van residentie naar residentie
Ze wonen er afwisselend steeds enkele weken tot een maand. Door de afwezigheid van een vaste hoofdstad is hertog Reinald veel op pad om de rust in zijn omvangrijke gebied te bewaren. Enerzijds is Maria daarom relatief veel alleen. Anderzijds wordt ze altijd omgeven door haar eigen hofhouding. Deze bestaat uit hofdames, paardenknechten, papegaaien-verzorgers en een kok. Per burcht is een team van 20 tot 30 mensen verantwoordelijk voor het onderhoud van het huis, de tuin en de dieren.
Maria geniet van een luxe leven
Ook na haar huwelijk kan Maria haar luxe leven voortzetten. Uit archieven blijkt dat haar kleren wordt gemaakt van de mooiste zijde, in veel gevallen versierd met prachtig borduurwerk. De hertog en hertogin hebben eigen goudsmeden in dienst. Maar bestellen ook graag sieraden in Parijs en Keulen. Aan tafel wordt luxe gegeten, er is vis, vlees en wijn in overvloed. De koks gebruiken dure specerijen en kruiden voor exquise maaltijden die worden opgeluisterd door muzikanten en minstrelen. Als hobby houdt Maria papegaaien, die ze suikerbonbons voert.
Maria’s Gebedenboek
Als Maria van Gelre tien jaar getrouwd is, vindt ze het tijd voor een mooi persoonlijk cadeau… Of … voelt ze zich misschien schuldig omdat het huwelijk nog steeds kinderloos is? Het juiste antwoord krijgen we niet, wel 40 prachtig gerestaureerde pagina’s uit haar persoonlijke boek. Ze geeft opdracht voor een bijzonder gebedenboek. Omdat ze het dagelijks wil gebruiken is het niet groot, formaat briefkaart. Maar het is wel dik, bijna 1200 pagina’s. Hierdoor is het omvangrijker én dikker dan alle vergelijkbare gebedenboeken die er tot nu toe bekend zijn.
Het unieke aan dit gebedenboek is dat het een unieke combinatie is van een Getijdenboek, een Brevier en een Gebedenboek. Maria koos uit alle drie de boeken elementen en stelde ze samen tot een heel persoonlijke uitgave.
Schrijver Monnik Helmich die Lewe
Monnik Helmich die Lewe schrijft de teksten in het klooster Mariënborn bij Arnhem. Anonieme kunstenaars maken de 106 miniaturen, 171 sierlijsten en 129 figuren in de marge en in de randdecoracties. Het colofon vermeld dat het boek op 23 februari 1415 is voltooid. Dit zou de dag zijn vóór Maria’s 35ste verjaardag.
‘Maria van Gelre is een intelligente en sterke vrouw die laat zien hoe belangrijk de rol van vrouwen in de late middeleeuwen was. Als je ziet hoe rijk en hoe bijzonder de inhoud is van haar gebedenboek, dan zie je eigenlijk al meteen: dat moet een hele bijzondere en krachtige vrouw zijn geweest.’
Johan Oosterman, Gastconservator en hoogleraar aan de Radboud Universiteit
Goed ingeburgerd
De samenstellers van de expositie noemen Maria graag liefkozend de Maxima van de 15-e eeuw. Maria was een zelfbewuste vrouw die de taal van haar nieuwe land snel leerde. Ondanks haar Franse opleiding, kiest ze voor een gebedenboek in Nederduitse taal. Maria weet goed wat ze wil met haar boek. Door de omvang en de keuze van de teksten, wijkt het nogal af van de meest gangbare gebedenboeken. Deskundigen geven aan dat naast bestaande bijbelverhalen, veel teksten speciaal voor dit boek zijn geschreven en dat is uniek. Maria laat 188 heiligen opnemen in haar gebedenboek. Onder hen zijn ook verschillende Franse heiligen, vorsten én vrouwen.
‘Het gebedenboek van Maria van Gelre is van onschatbare waarde voor de Nederlandse kunstgeschiedenis. Het is het meest complete gebedenboek uit die tijd en staat vol met schitterende miniaturen die beïnvloed zijn door het werk van de Gebroeders Van Lymborch.’
Uitspraak van de makers van de tentoonstelling ‘ Ik, Maria van Gelre’
Wat is er te zien?
- In tien zalen maak je een historische reis door de Middeleeuwen in West-Europa;
- Na een korte video stap je de Franse hofwereld binnen. Aan de hand van beelden, boeken, sieraden en ander objecten, krijg je een mooi beeld van het hofleven in die periode;
- En dan ligt daar op eens de originele huwelijksactie van Maria en Reinald uit 1405;
- De ontdekkingsreis gaat verder via het hertogdom Gulik naar het hertogdom Gelre en het graafschap Zutphen. Je ziet hier in welke luxe Maria en Reinald leefden;
- Dat Maria erg gelovig is, wordt duidelijk in de ruimte met het thema Devotie. Hier staat o.a. een prachtige beeld van de Madonna uit Renkum (1380). Dit beeld heeft Maria zelf verschillende malen gezien.
- Vóór je de schatkamer in loopt, is het fijn om even rustig op een bank de video over de wording van het Gebedenboek te bekijken;
- En dan kom in het hart van de tentoonstelling: de schatkamer. Een sfeervol verlichte ruimte waarin je in vitrines die 40 gerestaureerde pagina’s kunt zien. Dit gaat in twee termijnen. Tot 23 november 2018 is de eerste serie van 20 te zien, en van 24 november t/m 6 januari 2019, de laatste 20.
- In schatkamer zijn vergrootglazen aanwezig waardoor je de details perfect kunt zien. Zeshonderd jaar geschiedenis ziet er uit als of de pagina’s gisteren zijn gemaakt: fris en helder. Wonder schoon!
Nieuwe ontdekking
Als je de Maria op de linker schaduwwand volgt, kom je daarna in de ruimte van het onderzoek. De drie grote spelers in dit onderzoek zijn de Radboud Universiteit in Nijmegen, het Rathgen Forschungslabor en de Staatsbibliothek zu Berlin;
- Hier ligt ook een recent ontdekte miniatuur uit de werkplaats van het gebedenboek van Maria van Gelre.
- Ook na deze vondst gaat de reis van Maria verder. In een donkere kapel ontdek je dat Maria ondanks een sterk religieus leven, ook werd achtervolgd door angst en demonen. Ze bad iedere dag voor haar Reinald dat hij een goed leven zou hebben;
- Daarna wordt het weer luchtiger. Je ontdekt hier de hobby’s van Maria: dure kleding en haar collectie exotische papegaaien;
- De ligging van Gulik en Gelre wordt duidelijk in de ruimte over politiek. Daarin wordt ook uitgelegd dat Maria (mede op advies van haar man) een belangrijke rol heeft gespeeld in het opvolgingsvraagstuk (1418). In deze ruimte ligt ook de beroemde Verbondsbrief met het roze lakzegel van Maria van Gelre.
Maria de Weduwe van Reinald IV
Als Hertog Reinald IV in 1423 sterft is Maria in Leuven. Ze is op 11 juni 1423 ingehuldigd als Vrouwe van Aarschot en Bierbeeke. Twee weken later overlijdt Reinald. Maria reist terug naar Gelre maar wordt in Grave tegen gehouden. De kersverse weduwe is niet meer welkom in het hertogdom Gelre. Volgens de huwelijksacte heeft ze nog wel recht op de gebieden van Gulik. Op 24 februari 1426 trouwt Maria voor de tweede maal. Haar nieuwe echtgenoot is de 20 jarige Ruprecht hertog van Gulik en Berg. Hij is de zoon van hertog Adolf van Berg. Het huwelijk vindt plaats in Keulen.
Culturele leven in Keulen
In de tentoonstelling maak je op dit punt in de geschiedenis kennis met het culturele leven in de DOM-stad Keulen. Volgens Johan Oosterman (hoogleraar Oudere Nederlands Letterkunde, Radboud Universiteit Nijmegen) kon het culturele niveau in deze Duitse stad in die dagen zeker tippen aan de allure van Vlaanderen en Parijs. De drie liturgische gewaden die je hier ziet, zijn waarschijnlijk gemaakt van de trouwjapon van Maria van Gulik en Berg. In 1426 geven Maria en Rupert deze gewaden cadeau aan de cisterciënzer abdij in Altenberg.
Alles komt samen in de laatste zaal
Aan het einde van de tentoonstelling kun je in de tiende ruimte alle 40 pagina’s van het Gebedenboek van Maria van Gelre nog eens bekijken. Aan de wanden hangen sterk vergrootte bladzijden, waarop je veel leuke details kunt ontdekken.
Ik, Maria van Gelre is een prachtige tentoonstelling.
Ik ben oprecht trots op Nijmegen en het museum team!
Je kunt de tentoonstelling Ik, Maria van Gelre zien t/m 6 januari 2019 in Museum Het Valkhof in Nijmegen.
Let op de 40 restaureerde pagina’s zijn in twee series van 20 te zien. Vanaf 24 november 2018 ligt de tweede serie in de schatkamer.
Mijn idee: plan een tweede bezoek, later dit jaar!
Eind 1428 begin 1429 overlijdt Maria op 49-jarige leeftijd. Waar ze is gestorven is onbekend, net als de plaats waar ze begraven is.
De catalogus die voor deze expositie is geschreven, is een informatief en sfeervol eerbetoon aan deze geëmancipeerde vrouw.
Er is zowel een Nederlandse als een Duitstalige versie.
Voor € 24,95 heb je een prachtige cadeau voor Sinterklaas, Kerst of een speciale verjaardag.
Er is een ook een speciale thema uitgave van het Kunstschrift Uit het leven van Maria van Gelre € 11.- ook te koop in de museumwinkel en in de betere boekwinkels.
Gebedenboek online
Het originele gebedenboek zoals dat wordt bewaard in de Staatsbibliothek zu Berlin kun je hier, thuis op de bank doorbladeren.
Als je nog meer wilt weten over Maria van Gelre, kun je hier de speciale Maria van Gelre website bezoeken. Tot slot is er de Maria van Gelre website van de Radboud Universiteit.
‘Wat enorm opvalt in het gebedenboek is die kleurenpracht. Kleur is iets dat het meest verbleekt door de eeuwen heen, maar hier is het nog precies alsof het gisteren geschilderd is.’
Pieter Roelofs, Hoofd schilder- en beeldhouwkunst Rijksmuseum
© tekst foto’s en video Wilma Lankhorst © gebruik van de afbeeldingen met toestemming van en dank aan Museum het Valkhof, Staatsbibliotheek zu Berlin en alle bruikleengevers.